نخستین جلسه از سلسله نشست‌های «مسائل ادبیات داستانی در ایران  با عنوان «بازنمایی گفتمان‌های اجتماعی در ادبیات داستانی معاصر ایران» و با حضور دکتر حسین پاینده و دکتر ناصر فکوهی، 23  خرداد 1395  در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.

فکوهی: کارکرد ادبیات داستانی، تبدیل یک روایت واقعی به یک روایت تخیلی است

در ابتدای این نشست دکتر ناصر فکوهی، انسان شناس و استاد دانشگاه، به مبحثی تئوریک پیرامون روابط زبان، ادبیات و سیاست پرداخت.وی گفت: رابطه ای که بین سیاست و ادبیات وجود دارد به قدمت تمدن و نوشتار است. یعنی از زمانی که اولین تمدن ها شروع می شوند نوشتار هم شروع می شود. این نوشتار در قالب خاطرات است. نوشتار یعنی جدا کردن حافظه از حامل حافظه به یک رسانه. انسانهایی که با هم جمع می شوند جز از طریق شکل سیاسی و روابط سیاسی نمی توانند خارج باشند. سیاست در اینجا به معنای مدیریت در یک سیستم اجتماعی است. زبان، ادبیات و سیاست، در یک نظر که همان گذار از فکر درونی به فکر بیرونی در یک سیستم اجتماعی است، مشترک اند. یک سخنرانی سیاسی، علمی و... می تواند یک گفتار داستانی است.

فکوهی در ادامه ضمن اشاره به کارکردهای ادبیات داستانی گفت: یکی از کارکردهای ادبیات داستانی، تبدیل یک چیزی است که واقعیت در نظر گرفته می شود به یک روایت غیر واقعی و یا تخیلی در یک سیستم واحد.

این استاد دانشگاه با بیان نقطه نظرات اُرول گفت: در نظر ارول، امور زیباشناختی از امور غیر زیباشناختی تبعیت می کند و امور غیر زیبا شناختی هستند که تعیین کننده امور زیباشناختانه اند.  بی اعتباری حوزه سیاسی در مقابل اعتباریافتن بیشتر حوزه هنری باعث شده حوزه هنری تحت چنبره حوزه سیاسی قرار بگیرد.

مترجم آثار انسان شناسی بیان داشت: در قرن 19 دولت- ملت بوجود می آید و این دو مفهوم(دولت و ملت) مفاهیمی خیالی هستند  زیرا دولت - ملت به معنای این است که اساس دولت دیگر قدرت و استیلا نیست بلکه اساسش نمایندگی مردم است و تا به حال همچین دولتی وجود نداشته است. چیزی به نام ملت هم وجود ندارد بلکه آن را باید ابداع کرد و این ابداع از طریق ادبیات داستانی است.

وی در جمع بندی مباحث خود گفت: ارول در کتاب 1984 خود دو مفهوم را بکار برده است، یکی واژگونی که تمام مفاهیم واژگون اند و دیگری مفهوم نوزبانی و یا زبان جدید که در آن کسی نمی تواند  مخالف با حوزه سیاسی فکر کند. بارت هم در آثارش زبان را فاشیسم معرفی می کند و برای ادعایش استدلال می کند که زبان به ما امکان بیان می دهد اما این امکان بیان در حد لغات محدود و ساختار محدود است لذا امکان شورش بر علیه خودش را به ما نمی دهد و ما را عقیم می سازد. دورویکردی که می‌توان به این مباحث افزود عبارتند از: رویکرد روان شناختی با مبحث میل و رویکرد جامعه شناختی .

پاینده: رمان، آسیب شناسی اجتماعی و فرهنگی است

در ادامه این نشست دکتر پاینده، نویسنده و استاد دانشگاه علامه طباطبایی، به جریانات ادبیات داستانی ایران پرداخت و گفت: این موضوع که سیاستمداران به تولیدات ادبی بدگمان هستند و اهل هنر و ادبیات هم سعی داشته و دارند که از مسائل سیاسی و قدرت به دور باشند ریشه در مباحث افلاطون دارد. افلاطون می گوید که جامعه بشری، هنرمند نمی‌خواهد زیرا که کار هنرمند تخیل است و تخیل چون ما را از موضوعات واقعی دور می‌کند لذا برای بشر مضر است.

وی ضمن توصیف ادبیات گفت: ادبیات همواره تلاشی است برای بازنمایی زیست جهان انسان. رابطه ادبیات با جامعه رابطه بازتابندگی و آینه گونه نیست بلکه رابطه اش دیالکتیکی است  زیرا از واقعیات اجتماعی تاثیر می پذیرد تا خلق شود و از سوی دیگر یک جور مداخله سلبی در واقعیت است.  ادبیات دعوتی است برای در انداختن طرحی نو برای سامان جامعه، ادبیات به نوعی یک مداخله اجتماعی است.

عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی در ادامه سخنانش بیان داشت: ساختارهایی در جامعه وجود دارند که در ایجاد و تعیین جریانات ادبی دخالت می کنند و موثرند که از جمله آنها کتابخانه های عمومی، نظام جایزه دهی به آثار ادبی و همچنین نقدهایی که در روزنامه ها، مجلات و.. می‌باشد.

پاینده در ادامه به تشریح جریانات ادبی بوجود آمده در ایران اشاره کرد و گفت: از زمان مشروطه تا به حال هر گفتمانی که در ادبیات داستانی شکل گرفته در چارچوب مدرنیته بوده است. یکی از گفتمانهای جدی ادبیات داستانی ما تا به امروز، رئالیسم است و نمونه برجسته آن رمان «تهران مخوف» است. این رمان کاوشی جامعه شناسانه در چند و چون زندگی شهری در کلان شهر تهران است. نویسنده تهران مخوف، آقای مشفق کاظمی، پوسته ظاهری شهر را کنار می‌زند، آشکار فحشا و فساد حکومتگران، ناامنی اجتماعی، شیوع بیماری‌ها و احساس ناامنی را نشان می‌دهد، این کالبدشکافی نقادانه است. رمان مدیر مدرسه جلال آل احمد نیز نماینده همین گفتمان است یعنی پرسش کردن واقعیت اما به شکل دیگری.

این منتقد ادبی، با بیان اینکه رمان، شورشی است بر ضد ساختارهای استبدادی فرهنگی، تأکید کرد: رمان، آسیب شناسی فرهنگی است. رمان هم مثل پاتولوژی آسیب شناسی است. رمانی که طرفداری از حکومت کند و سفارش گرفته شده باشد، رمان نیست. رئالیسم در مغرب زمین، جریان غالب ادبیات نیست و اگر بخواهم در سینمای ایران هم برایش مثال بزنم باید به آثار اصغر فرهادی اشاره کنم.

نویسنده عرصه ادبی کشور در ادامه بیان کرد: گفتمان دیگر گفتمانی است که واقعیات را عین خودش اما در قالب نگاهی تلخ به آنها بازمی تاباند. نمونه این گفتمان، آثار صادق چوبک است و در شعر زمان چوبک هم شعر زمستان اخوان ثالث نمونه خوبی برایش محسوب می‌شود. از اواسط دهه50 گفتمان مدرنیسم در ایران شکل می‌آید که ابژه را رها می کند و به سمت ذهن می رود و برتری را در فرد و ذهن می بیند و رنج ها و دغدغه‌ها  و حیات ذهنی افراد را بررسی می‌کند. این گفتمان، تک گویی دارد و راوی برای خواننده چیزی را بیان نمی‌کند. روح حاکم بر این گفتمان، انزوا، برتری دادن فرد بر جمع و تفرد است. این جریان در غرب همان سوررئالیسم است که در ادبیات ما نمی‌تواند جایگاه خوبی بیابد، نمونه این آثار، نوشته های صادق هدایت است.

پاینده در پایان با بیان اینکه ادبیات در خلا نیست بلکه نسبتی با جامعه، قدرت و... دارد، جریان ادبی بعدی را تشریح کرد و گفت: گفتمان تازه متولد شده‌ای در داستان کوتاه در طول 6سال گذشته تشکیل یافته که به تأسی از پست مدرنیسم است این دست رمانها بعضا به رمانهای آپارتمانی مشهور شده اند. رمان‌هایی که شخصیتشان یک زن متاهل است که از زندگی تکراری‌اش در درون خود شکوه دارد.  در این گفتمان دیالوگ و کنش کم است و بیشتر حیات روانی افراد را مد نظر قرار می‌دهد تا حیات اجتماعی‌اشان را. پاینده تاکید کرد: این سبک، واکنشی به واقعیت‌های اجتماعی در برابر عدم رعایت حقوق مساوی زن و مرد است. هر چند در سال‌های اخیر در این باره تلاش‌های خوبی صورت گرفته است.

این استاد دانشگاه همچنین از گفتمان پست مدرن یاد کرد که به گفته ایشان هنوز پخته نشده است.

در تنظیم این گزارش از گزارش  باشگاه خبرنگاران تسنیم«پویا» و ایبنا استفاده شده است.