نظریه فطرت به مثابه زیربنایی برای رسانه جمهوری اسلامی ایران

نظریه فطرت به مثابه زیربنایی برای رسانه جمهوری اسلامی ایران

نخستین نشست از سلسله نشست‌های فلسفه ارتباطات جمعی جمهوری اسلامی ایران با عنوان «نظریه فطرت به مثابه زیربنایی برای رسانه جمهوری اسلامی ایران» روز ‏دو‏شنبه ۲۳ مرداد با حضور دکتر رضا واعظی در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.

در ابتدای این نشست، دکتر رضا واعظی، ضمن بیان مقدمه‌‏ای در مورد رادیو و تلویزیون و جایگاه آن در قرن اخیر به عنوان یک رسانه قدرتمند، به تبیین رسانه طراز انقلاب اسلامی پرداخت و گفت: راديو و تلويزيون به عنوان يك رسانه، پديده قرن اخير، بسیار فراگیر شده است. ضمن اینکه رسانه‏‌های جدید باعث شده جهان در قبضه رسانه‌‏ها قرار گیرد. جهان اسلام و به تبع آن جمهوری اسلامی ایران نیز از این تحول مستثنی نیست.

نکته دیگر اینکه، یکی از مهمترین اقدامات و نتایج برآمده از انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی ایران که مبتنی بر اندیشه ولایت فقیه است، ساختارسازی بر اساس مبانی ارزشی مورد قبول انقلاب است. برخورداری از نظام رسانه‌ای و ساختارسازی در حوزه رسانه‏‌ها نیز به دلیل اهمیت رسانه و کارکردهای بی‏شمار آن همواره مورد توجه قانون‏گذاران و رهبران انقلاب اسلامی بوده است. نکته دیگر این است که تبیین رسانه طراز انقلاب اسلامی که بتواند در طراز انقلاب اسلامی و ارزش‏های حاکم بر آن ظاهر شود، یک مسئله و ضرورت است. طراز به معنی قاعده، قانون، روش، طرز،‌ رتبه، قسم، نوع، هم‏شأن و هم‌‏پایه است.

در ادامه واعظی گفت: نظریه، پایه و اساس هر علم، عمل و فعل است. افعال بر اساس نظریه‏‌ها شکل گرفته و عملی می‏‌شوند. نتیجه اینکه، چارچوب نظری متناسب با رسانه طراز انقلاب اسلامی و نظریه‌‏ای که بتوان بر اساس آن رسانه‏‌ها و بویژه صدا و سیما را تبیین کرد، چیست و چگونه می‌‏توانیم به آن برسیم؟ پیشنهاد بنده، بحث نظریه فطرت برای رسانه است که بتوانیم بر اساس این نظریه، رسانه طراز انقلاب اسلامی یا رسانه دینی و ارزشگرا را تبیین کنیم. بنابراین اولین سوالی که مطرح می‌‏شود، این است که چرا به سراغ نظریه فطرت رفته‏‌ایم و یا به تعبیر دیگر، ضرورت‏‌های وجود رسانه طراز انقلاب اسلامی چیست؟

ضرورت‏‌های وجود رسانه طراز انقلاب اسلامی عبارتند از:

حساسیت و اهمیت رسانه‌‏ها و کارکردهای بی‏شمار آنها

ماهیت کاملاً ارزشی و دینی انقلاب اسلامی و ضرورت وجود ساختارهای سازگار با آن

تأکید قانون اساسی در مورد وظایف رسانه‏‌ها در قبال انقلاب و جمهوری اسلامی که بر دینی و ارزشی بودن رسانه تأکید دارد و نقش‏‌آفرینی رسانه در فرایند تکاملی انقلاب اسلامی

تأکید رهبران انقلاب اسلامی

انقلاب اسلامی بر اساس دیدگاه‏های رهبران آن یعنی مکتب اسلام شکل گرفته است. مقام معظم رهبری، جامعه دینی و اسلامی را اینگونه تعریف می‏‌کند: «جامعه اسلامی يعنی جامعه‌‏ای كه در رأس آن، خدا حكومت می‌کند. قوانين آن جامعه، قوانين خدايی است؛ حدود الهی در آن جامعه جاری می‌شود، عزل و نصب را خدا می‌‏كند، در مخروط اجتماعی اگر جامعه را به شكل مخروط فرض و ترسيم كنيم، همچنان كه معمول و مرسوم عده‌‏ای از جامعه‌‏شناسان است، در رأس مخروط، خدا است و پايين‌‏تر از خدا همه انسانيت و همه انسان‌ها هستند؛ تشكيلات را دين خدا به وجود می‌آورد، قانون صلح و جنگ را مقررات الهی ايجاد می‌كند، روابط اجتماعی، اقتصاد، حكومت، حقوق و همه و همه را دين خدا تعيين مي‏كند و دين خدا اجرا مي‏كند و دين خدا دنبال اين قانون می‌‏ايستد و اين جامعه اسلامی ‌است».

بنا بر این تعریف، می‌‏توان نتیجه‌‏گیری کرد که از نگاه مقام معظم رهبری، جامعه اسلامی دارای شِش ویژگی است:

     ۱- حاكميت الهی

     ۲- قوانين الهی

    ۳- حدود الهی در آن اجرا مي‌شود

     ۴- مناسبات سياسی، اجتماعی و فرهنگی، ناشی از دين است

     ۵- ساختارها بر اساس دين شكل گرفته‌اند

     ۶- حقوق فردی و اجتماعی را دين تعيين مي‌كند

حضرت امام خمینی نیز دیدگاه‌‏های بسیاری درخصوص رسانه دارند. به عنوان نمونه، حضرت امام خمینی (ره) در دیداری که مسئولان صدا و سیما در سال ۱۳۵۸ با ایشان داشتند، تأکید می‌نمایند که: «یکی از کارهای مهم این است که دستگاه را یک دستگاه توحیدی کنید و همه با هم مجتمع و برای خدا انجام بدهید». یا در جای دیگری می‌‏فرمایند: «این سازمان باید صد درصد به صورتی باشد که با نهضت و انقلاب اسلامی بسازد». مواردی از این دست، بسیار زیاد است و این موارد نشان می‌‏دهد که رسانه‌‏ای که قرار است برای جمهوری اسلامی و در زیر لوای جمهوری اسلامی کار کند، باید یک رسانه ارزشی باشد.

واعظی با اشاره به اصول انقلاب اسلامی، افزود: مکتب اسلام، اصول و پایه‏‌های اصلی انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی است و رسانه‌‏ها نیز باید بر اساس مکتب اسلام شکل گرفته و اقدام نمایند. بنابراین، پایه و اساس دین از جمله مکتب اسلام، بر اساس فطرت بنا شده است. اساس و مبنای فکری رهبران انقلاب اسلامی نیز بر اساس فطرت بنا شده است. بدین معنی که، فطرت، یکی از مهمترین مبانی فکری مکتب امام خمینی (ره) است و پایه و اساس انقلاب اسلامی هم مکتب امام است. نکته دیگر اینکه، اهداف اساسی انقلاب اسلامی نیز فطری است. در اینجا فقط اشاره می‌‏کنم به یکی از صحبت‌‏های مقام معظم رهبری که می‏‌فرمایند: «امروز حرکت انقلاب و هدف‏‌های انقلاب، همان چیزهایی است که در روز اول ترسیم شد و امام بزرگوار و حکیم ما آنها را ترسیم کرد. این هدف‏‌ها با فطرت مردم هماهنگ بود؛ لذا مردم آن را گرفتند؛ والّا دل میلیون‌‏ها مردم را به یک سمتی متوجه کردن، کار عادی‏‌ای نیست. وقتی کسی با فطرت سخن می‏‌گوید، از خدا حرف می‌‏زند، فطرت‏‌ها به او متوجه می‌‏شود».

دکتر واعظی گفت: نظریه‌‏های موجود برای تبیین و تشکیل رسانه طراز انقلاب اسلامی، کامل نیستند و دارای نارسایی هستند. بر اساس نظریه‏‌های اندیشمندان رسانه و دیدگاه رهبران انقلاب اسلامی، دلایل نقص نظریه‌‏های موجود عبارتند از:

  • پایه و اساس نظریه‏‌های رسانه، غربی و غیر توحیدی است؛ بنابراین، این نظریه‌‏ها برای تبیین رسانه­ طراز انقلاب اسلامی که لازم است بر اساس مبانی دینی و ارزشی باشد، ناقص و ناکارامد است
  • ذات نظریه‌‏های ارتباطات، غربی و سکولار است
  • نظریه‌­های هنجاری کاملاً عرفی هستند
  • نظریه هنجاری مبتنی بر ارزش‏‌های اُمانیستی است
  • جامعه­ معیار برای رسانه نامشخص است
  • عدم تناسب ویژگی‌‏های عمومی هنجار با رسانه طراز انقلاب اسلامی

در ادامه، دکتر واعظی با اشاره به نظریه فطرت گفت: فطرت و ذات انسان دو بخش است. یک بخش، احساسات، غرایز و گرایش‏‌هاست که از محدوده حیات زیست‌‏شناسی انسان حمایت می‌‏کنند و به آن معطوف می­‌شوند و به همین جهت بین همه موجودات زنده از یک جنس با حفظ مراتب (کم و زیاد، شدید و ضعیف بودن) موجود می‌­باشند؛ مثل احساس گرسنگی.

بخش دوم فطرت، ادراکات یا فطرت ادراکی است که تنها در وجود انسان دیده می‌­شود و در موجودات دیگر قابل ملاحظه نیست؛ مثل تکریم در برابر عظمت و خشوع در برابر قدرت مطلق و جمال مطلق.

وی درخصوص ویژگی‏‌های امور فطری گفت: امور فطری اگر چه قابل کسب نیستند و فطرتاً در وجود و خمیرمایه انسان نهادینه شده‌­اند ولی ذو مراتب هستند؛ یعنی، این گرایش‌­ها اگر چه در وجود همه انسان­هاست ولی در وجود عده­‌ای، شدیدتر و پر رنگ­تر و در وجود دسته­‌ای دیگر، کم رنگ­تر حضور دارند. همچنین، این گرایش‌­ها قابل پرورش، تربیت و گسترش هستند؛ هرچند ممکن است این گرایش­ها در وهله اول تنها سوسویی کم­رنگ باشند. ویژگی بعدی اینکه، امور فطری به حوزه جغرافیایی خاصی محدود نمی­‌شوند و در همه انسان‏ها وجود دارند. اصل این امور و گرایش‌­ها اگر چه تضعیف می‌­شوند ولی از بین نمی‌­روند و ویژگی آخر اینکه، همه از یک حقیقت حکایت می‌­کنند.

واعظی در ادامه سخنانش گفت: یکی از مسائلی که مطرح می‌‏شود این است که دین فطری است. این بدین معنی است که فطرت به طور اجمالی با کلیات دین به لحاظ اعتقاد و عمل موافق است نه این که منشأ دین را فطرت بدانیم؛ چرا که منشأ دین، وحی الهی است نه فطرت.

دیگر اینکه، اساس دین مثل فطرت، معنویت و گرایش به کمال مطلق و تلاش برای ایجاد و توسعه این گرایش در انسان‏هاست و ما می­‌بینیم که این گرایش در ذات وجود انسان نهفته است. او میل به جاودانگی، کمال مطلق و معنویت دارد. انسان میل به کمال مطلق دارد، یعنی این که هر چیزی را در حد اعلی و بالاترین مرتبه خود می‌­خواهد.

رابطه دین و فطرت، رابطه اجمال و تفصیل است. آن چه را فطرت به طور اجمالی و سر بسته دارد دین مفصل و مشروح بیان کرده است.

منظور ما  از فطرت در این نظریه، بحث فطرت حوزه ادراکی است و به صورت جزیی‌‏تر، دیدگاه حضرت امام مبنای این نظریه است. از نظر ایشان  مقصود از فطريات، عشق به كمال مطلق و خير و سعادت مطلقه و تنفر از نقص و انزجار از شر و شقاوت است و همه اینها در ذات انسان نهفته است.

وی در ادامه افزود: در دیدگاه امام خمینی (ره) فطرت دو نوع است: یکی فطرت مخموره و دیگری فطرت محجوبه. فطرت مخموره، خمیرمایه ذاتی انسان است و فطرت محجوبه از حجاب انداختن و خاموش کردن فطرت مخموره ایجاد می‏‌شود. لذا مذموم است. بر اساس نظر حضرت امام، فطرت مخموره، ایجابی و سلبی است. بدین معنی که انسان، کمال‏جوی و عشق به كمال مطلق و خير و سعادت مطلق دارد و از نقص، شر و شقاوت انزجار دارد.

پس بدین ترتیب، فطرت ما، فطرت مخموره است؛ یعنی به قول غربی‏‌ها ما همه ایکس هستیم؛ همه به زیبایی، خوبی، نشاط، جاودانگی و به هر چه کمال است میل داریم. در اثر خاموش کردن فطرت مخموره، فطرت محجوبه ایجاد می‏شود.

اصلاً بدی در ما وجود ندارد؛ دلیل بد شدن ما خاموش کردن خوبی‌‏هاست.

دکتر واعظی با اشاره به موضوع انسان‏شناسی از منظر امام خمینی، گفت: انسان‏شناسی امام خمینی، پایه و اساس نظریه فطرت است. حضرت امام، برای انسان چهار قوه تعریف می‏کند که در ذات اوست: ۱. قوه یا نفس بهيمي ‌و حيواني ۲. قوه و یا نفس سبعي (غضب) ۳. قوه و نفس شيطاني ۴. قوه و نفس عقل

امام معتقد است که هرکدام از این قوا بر انسان تسلط پیدا کند، انسان تابع آن می‌‏شود و بر اساس این چهار قوه، هشت نوع انسان وجود دارد: ۱. انسان حيوان‏‌صفت ۲. انسان درنده‌‏خو ۳. انسان شيطان‏‌صفت ۴. انسان حيوان‏‌صفت درنده خو ۵. انسان حيوان‏‌صفت شيطانی ۶. انسان درنده‏‌خوی شيطانی ۷. انسان شهوت‏‌گرای درنده خوی شيطانی ۸. انسان عاقل

بر اين اساس، هشت نوع انسان داريم که اگر هر كدام از اين‌ها، يك نوع رسانه داشته باشند و محصول رسانه توليد ­کنند، به تعداد اين هشت نوع انسان، هشت مدل انسان، کارگزار و مدير رسانه خواهيم داشت؛ لذا بعضی از محصولات رسانه­‌ای حيوانی است؛ يعنی تمام تلاش، صرف پرورش جسم انسان می‌شود. برخی، شيطانی است. بعضی ديگر، غضبی و برخی، تركيبی است. تنها يك نوع محصول رسانه­‌ای است كه فعل انسان به عنوان یک موجود عقلانی است و آنچه اين فاعل ترويج و توليد می‌کند، عقلانيت است. يعنی اين نوع فعل رسانه‌‏ای، انسان را به عقلانيت رهنمون می‌سازد و او را اينگونه تربيت مي‌کند. عقل، آن قوه‌­ای است كه به ما مي‌­گويد علاوه بر نياز جسم، بايد به نياز روح هم پرداخت. بر اساس آموزه‌‏های عقل، انسان بايد به پرورش روح خود نيز بپردازد.

در واقع عقل آن چيزی است كه ما به كمك او خدا را عبادت می‌كنيم. به همين دليل، در تعريف و تعبير امام، دين به كمك عقل در برابر آن سه قوه ديگر آمده است. دين آمده است تا قوه شهوانی، قوه سبعی و قوه شيطنت را كنترل كند. انسان به قوه حيوانی احتياج دارد، زيرا نيازهای حيوانی دارد. به قوه غضبيه نيز محتاج است تا در برابر دشمنان از خود دفاع كند. قوه وهميه نيز برای آن است كه فريب شيطان را نخورد. بنابراين، همه اينها برای بقای انسان لازمند، ولی به شرط اينكه تحت تدبير عقل قرار گيرند.

در ادامه، دکتر واعظی، ویژگی‏‌های نظریه فطرت رسانه را برشمرد و گفت: ویژگی‌‏های نظریه فطرت رسانه عبارتند از:  ۱. پشتوانه فلسفی نظريه فطرت برای رسانه طراز انقلاب اسلامی، با توجه به انديشه­هاي امام خمينی (ره)، حکمت متعاليه است ۲. پشتوانه فقهی آن، اصول و احکام فقه است ۳. غايت و هدف نهايی آن قرب الهی و سعادت بشر است ۴. رسانه فطرت‌‏گرا، ارشاد‏ محور، ابلاغ محور، هدايت محور و مسئوليت محور است ۵. در رسانه فطرت‌‏محور ارزش‌‏های فطری بشری، خانواده، امت و ... مهم است ولي در رسانه طبيعت‌‏محور مثلاً سود، بازار و .... اهميت دارد. يک جا قدرت، جایی بازار و جایی دیگر خدمت، محور کار رسانه است. ۶. در رسانه فطرت‏محور نمی‌‏توان از اغوا استفاده کرد و سراغ غنا و هوچی گری و غیره رفت ۷. اين رسانه تبليغات را نفی نمي‌‏کند ولی الگو می دهد. لذا دروغ نمی‏‌گويد؛ غلو نمی‌‏کند؛ مصرف‌‏زدگی ايجاد نمی‌کند؛ باعث اسراف و ... نمی‌شود ۸. در مدل مورد نظر، وحی درکنار عقل نقش‌‏آفرينی مي­کند ولي در مدل طبيعت‏‌محور وحی وجود ندارد ۹. هرکسی نمی‌‏تواند در رسانه فطرت‏محور مدير، کارشناس، فيلم‌‏ساز، مجری، هنرمند، موسيقی‌دان و غيره... باشد ۱۰. مخاطب رسانه فطرت‌‏محور قاطبه بشر است. بنابراين مختص يک گروه و يا کشور و ملت خاصی نيست ۱۱. چون خاصيت فطرت انسان کمال‏‌جويی است و به سوی کمال مطلق حرکت می‌کند، بنابراين رسانه فطرت‏‌محور نيز کمال‌‏جو و توسعه‌‏گرا است ۱۲.  این رسانه در درجه اول در برابر خدا و دین اسلام و انقلاب اسلامی مسئولیت دارد و بعد در برابر جامعه؛ لذا نمی‏‌توان با نظریه‌‏های غیر دینی از جمله نظریه هنجاری مسئولیت اجتماعی، رسانه دینی و طراز انقلاب اسلامی را تبیین کرد. 

در پایان، دکتر رضا واعظی با جمع‌‏بندی و نتیجه‌‏گیری سخنانش، بیان کرد: نظریه فطرت، نظریه‌‏ای است که می‌‏توان بر اساس آن رسانه دینی و رسانه طراز انقلاب اسلامی را تبیین کرد؛ زیرا همانگونه که اصول و قوانین الهی و ادیان الهی برای احیای فطرت پاک انسانی آمده‏‌اند، صد البته انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی(ره) نیز در این مسیر محقق شده و هدف اصلی آن تعالی بشر و رهایی ملت ایران از قید بندگی نفس و طاغوت بوده و بر اساس شریعت اسلامی و مذهب تشیع طراحی، اجرا و به پیروزی رسیده و نظام جمهوری اسلامی را مستقر ساخته است.

بدین ترتیب، مدلی پیشنهاد شده است که بر اساس حکمت متعالیه به دنبال چهار علت است. در حکمت متعالیه، اعتقاد بر این است که هر پدیده و موضوعی چهار علت دارد: علت غایی، علت فاعلی، علت مادی و علت صوری. بر این اساس، علل و زیرهدف‏‌ها برای رسانه انقلاب اسلامی نیز عبارتند از:

       ۱. علت غایی: یعنی هدف که قرب الهی است

       ۲. علت فاعلی: یعنی منابع انسانی، نیروی انسانی و مدیریت در رسانه

      ۳. علت مادی: یعنی محتوایی که در رسانه طراز استفاده می‏شود، باید چه شاخصه‏هایی داشته باشد

       ۴. علت صوری: یعنی فرم و گونه ارائه پیام باید به چه شکلی باشد

بنابراین اگر بخواهیم مقایسه‌‏ای بین رسانه فطرت‏‌گرا و طبیعت‌‏گرا داشته باشیم، می‏‌توانیم به این موارد اشاره کنیم که در جدول زیر آمده است:

رديف


فطرت‏‌گرا

طبيعت‌‏گرا

۱

ايدئولوژی

دين‏مدار- خدامحور

سکولار

۲

سلطه ارزش‏‌ها

الهی ـ دينی

ارزش‏‌های عرضی و عرفی (قوای شيطنت، غضب و شهوت)

۳

اهداف

قرب الهی و تعالی بشر – آخرت‏‌گرا

لذت دنيايی- دنيامدار-سودمدار- سرگرمی- اغوا و ...

۴

انسان‏‌شناسی

انسان کامل ـ انسان عاقل (عقل + دين)

امانيسم

۵

معرفت‌‏شناسی

عقل متصل با وحی

عقل تجربی

۶

گستره

به حوزه جغرافيايی خاصی محدود نمی‌شود

مختص جوامع سکولار است

۷

محتوا

وحی، عقل، تجربه و شهود

عدم وجود وحی

۸

صورت و شکل

مبتنی بر احکام و ارزش‏های دينی و ترویج آنها

منفعت صاحبان رسانه

۹

انواع

فقط يک نوع (رسانه متعالیه)

متعدد

۱۰

نتيجه

مبدأ خير و خود خير است

مبدأ شرور و خود شر است




از طریق فرم زیر نظرات خود را با ما در میان بگذارید