اکسپوها رویدادهای بین‌المللی  مهمی از زمان برگزاری اولین دوره در سال 1851 میلادی تاکنون محسوب می‌شوند که از صبغه فرهنگی قابل توجهی برخوردارند. از آنجا که اکنون کشور ایران نیز در این رویداد مهم مشارکت می‌کند، پژوهشکده هنر بر آن شد تا با مطالعه در چگونگی برگزاری این رویدادها در جهان و ایران، شناختی از کیفیت حضور جهانی ایران در این رویداد را عرضه کند. در اولین جلسه از این نشست‌ها که با محوریت «ایران و اکسپوها» برگزار شد، دکتر فهیمه زارع‌زاده‌، عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس، ضمن بیان پیشینه این رویداد به معرفی ماموریت و اهداف برگزاری این نمایشگاه‌ها، هممچنین مؤلفه‌های شکل‌گیری و شاکله دانش حاکم بر آنها پرداخت و در جلسه دوم، چگونگی حضور ایران در نمایشگاه‌های جهانی اکسپو  را به بحث گذاشت. این سلسله نشست در نظر دارد در ادامه، به تحلیل و واکاوی نحوة حضور کشورهای موفق منطبق بر اهداف طراحی شده در نمایشگاه‌های اکسپو بپردازد زیرا نتیجه این بررسی‌ها ضمن یک مقایسه، نشانگر میزان توفیق ایران در عرصه مهم دیپلماسی فرهنگی و هنری است که یکی از زمینه های آن، نمایشگاه‌های جهانی اکسپو است. در ادامه مشروح مطالب ارائه شده توسط خانم دکتر فهیمه زارع زاده، از نظر می‌گذرد.

مشارکت جمهوری اسلامی ایران در  نمایشگاه‌های جهانی اکسپو 

موضوع سخن در این نشست، نحوه مشارکت ایران در این رویداد جهانی است و اینکه جمهوری اسلامی ایران به چه میزان توانسته است مبتنی بر شاکله دانش حاکم بر اکسپوها در عرصه فرهنگی بین­الملل حضور موفقی داشته و  نیز اهداف سیاسی خود را در بستر دیپلماسی فرهنگی هنری تقویت کند.

حضور جهانی ایران در این رویداد با توسل به چند روش بوده که طراحی پاویون  یکی از آنها و شاید مهم‌ترین آنها بوده است. نمایش آثار هنری هنرمندان هر کشور از جمله اجرای موسیقی و رقص‌های سنتی، نمایش آداب و رسوم با معرفی لباس‌های سنتی، ارائه محصولات صنایع دستی و  نیز دیگر محصولات تجاری، روش­هایی است که در پنج دوره از نمایشگاه­های اکسپو که ایران در آنها حضور داشته مورد توجه قرار گرفته که به تفکیک قابل تحلیل است.

بیان نمادین هنری- فرهنگی کشور ایران، در نمایشگاه جهانی اکسپوی تی­جان، کره جنوبی (1993)

اولین حضور ایران در اکسپوی سال 1993 با توجه به تم این نمایشگاه بود: «فراخوان مسیری جدید به سوی توسعه». طراحی پاویون با بازتولید نمادین دستاوردهای سده­های میانه ایران صورت گرفت زیرا ناظر بر آن بود که این بازنگری می­تواند در روند تحقق دستاوردهای تاریخی در زمینه­های گوناگون حکمت و عرفان، نگارش و بیان، شعر و ادبیات، علوم‌تجربی و ریاضی، شناخت طبیعت، معماری و مهندسی، مهار نیروهای طبیعی، ساخت ابزار و .... راهگشای آینده باشد. بر همین اساس، پاویون در سه بخش طرح­ریزی شده بود:

در ورودی، نمای پاویون بیانگر سنت­ها و نگرش ایرانیان به طبیعت و فضای زیستی­شان بود. نگاره­هایی از طبیعت، صحنه شکارگاه و عناصر طبیعی و معماری، مخاطبان را با حال‌و‌هوای ایران آشنا می­ساخت. بخشی از دیوار تخت­جمشید، دروازه یک باغ، دروازه­ای از معماری سنتی و بالأخره دروازه­ای نماد عصر صنعتی به دنبال یکدیگر قرار داشت. در درون پاویون، بخش اول با موضوع گذشته، حال و آینده بود. در طراحی این بخش قسمتی به تاریخ ایران باستان اختصاص داشت که ماکت ابنیه شناخته شده ایران در گذشته­های دور در آنها دیده می‌شد: دیواره­های آتشکده پاسارگاد، ستون­های تالار آپادانا و دروازه ملل در تخت­جمشید، قسمتی از زیگورات چغازنبیل و نیز نشانه‌هایی از معماری دوران اسلامی. در بخش معاصر، پرده­های صوتی- تصویری نیز با نمایشی کوتاه، ویژگی­های عمومی ایران را در سه بخش طبیعت، آداب و رسوم و تلاش برای توسعه نشان می­دادند. در گوشه دیگری از همین بخش، درون خیمه­ای، و در شش پرده، تمثیل­هایی با الهام از اسامی 114 سوره قرآن مجید، مراتب سلوک را نشان می‌داد. پس از عبور از بخش اول، بازدیدکنندگان می­توانستند پل خواجو و گزیده معماری اسلامی را ببینند. دیوار نمادین ارگ بم، به عرصه ارایه آثار اندیشمندان ایران اسلامی اختصاص داده شده بود؛ برای نمونه یک اسطرلاب و شش پرده از اشکال بروج همراه با نظریات افلاکی بر گرد آن به نمایش درآمده بود. در قسمتی دیگر، فضا به محوطه­ای باز اتصال می‌یافت تا نشانگر حیاط در خانه­ای با باغی ایرانی بوده یا میدانی برای یک شهر ایرانی تلقی شود. در مقابل، عمارتی ملهم از خانه بروجردی‌های کاشان بازسازی شده بود. تالار اصلی با نورگیرهایی در سقف آن به صورت حوضخانه، محلی برای پذیرایی سنتی شده بود. دو برج بادگیر هم نماد دیگری در کناره این فضا در پاویون بود. در بخش سوم، دو بنا با ویژگی­های متفاوت نیز قرار گرفتند تا الگوی حیاط چهار ایوانی را کامل سازند. در سویی یک ایوان با دو کوشک و در سوی مقابل، فضایی ملهم از تیمچه­های بازار شکل گرفته بود که حجره­هایی جهت ارایه محصولات سنتی ایران ایجاد کرده بود.

نمایش صنایع دستی و آداب و رسوم سنتی نیز در بخشی دیگر از پاویون انجام می‌شد. تدارک جایگاهی برای برپایی دار قالی با نمونه­هایی از فرش­های دستباف و اجرای هنر قلم­زنی و کاشیکاری معرق توسط هنرمندان سنتی تمهیدی برای معرفی هنر ایران بود. در حجره­ها نیز وجوه گوناگون زندگی سنتی ایرانیان به تصویر درآمدند که شامل ویژگی­های آداب و رسوم، نحوه پوشش و لباس، پذیرایی و نشست و برخاست، تولیدات سنتی و دادوستد بودند.

بیان نمادین هنری- فرهنگی کشور ایران، در نمایشگاه جهانی اکسپوی لیسبون، پرتغال (1998)

ایران برای دومین بار در سال 1998 در نمایشگاه اکسپوی لیسبون مشارکت نمود و در طراحی پاویون تمهیداتی برای تعریف جایگاه فرهنگی و هنری خود در میان دیگر کشورها در نظر گرفت.

به واسطه تأخیر در اعلام مشارکت از سوی ایران در این نمایشگاه، طراحی و ساخت­ و ساز خاصی مبتنی بر تم اکسپو، که عبارت بود از: «اقیانوس­ها: میراثی برای آیندگان»، صورت نگرفت. هرچند که این مسیولیت همانند دوره پیشین به مرکز توسعه صادرات واگذار شده بود لیکن به دلیل زمان محدود، این مرکز صرفاً بخشی از چیدمان پاویون جمهوری اسلامی در اکسپوی 1993 تی­جان را بازتولید کرد و به تصویر درآورد. این بازتولید که در محوطه سالن­های مدولار 320 متر مربعی در کنار پاویون­های سایر کشورهای جنوب‌شرقی آسیا و مرکزی آفریقا بود؛ در مدت پانزده روز مونتاژ و تکمیل شد و مورد بهره­برداری قرار گرفت. بر این اساس، پاویون شامل بازار ایرانی- اسلامی، چایخانه، خانه بروجردی‌ها، بادگیرهای یزد، عمارت کلاه فرنگی، پل خواجوی اصفهان با رمپ­های ورودی و خروجی، ارگ بم، تالار صد ستون، دروازه ملل و دیواره­های تخت­جمشید بود که همگی به صورت یک‌پارچه با اتصالات پیچ و مهره­ای و پین­های چوبی توسط تکنسین­ها و نجاران ایرانی اجرا شده بود.

در بخش بازار ایرانی- اسلامی هم انواع صنایع دستی علاوه بر نمایش، در معرض فروش قرار گرفتند. در این میان، فیلم­هایی از طبیعت ایران و جغرافیای سیاسی- اقتصادی آن نیز به نمایش درآمد.

بیان نمادین هنری- فرهنگی کشور ایران، در نمایشگاه جهانی اکسپوی  هانوفر، آلمان(2000)

جمهوری اسلامی ایران، سومین بار در اکسپوی هانوفر مشارکت نمود و بیان هنری خود را به طراحی پاویون، نمایش و فروش صنایع دستی و محصولات ارگانیک بازرگانی، ارایه آثار نقاشان ایرانی و نمایش فیلم اختصاص داد. البته در این دوره همانند دوره­های پیشین، مسیولیت طراحی، ساخت و ساز و به طور کلی آماده کردن تمام زمینه­ها برای مشارکت در اکسپو به مرکز توسعه صادرات واگذار شد که این مرکز تغییراتی را لحاظ نمود: اولاً پاویون را به صورت مجزا و در محیطی مستقل بنا نکرد بلکه فضایی را در اختیار گرفت که از یک سو با مساحت حدود 20 هزار متر مربع و ارتفاع 18 متر، اجرای هرگونه طرحی را امکان‌پذیر می‌ساخت، و به او این امکان را می‌داد تا محیط پاویون خود را در کنار دیگر کشور­ها همچون پاکستان، ویتنام، تاجیکستان، کامبوج، برونیی و... بنا نهد. از سوی دیگر طرح پاویون بر اساس تم نمایشگاه، «انسان، طبیعت و فناوری» بنا گذارده شد که گروه مهندسین مشاور، طراحی معماری آن را بر عهده گرفت. طرح این بنا برگرفته از شعار «آب: بهار زندگی» بود که در پلان اصلی، باغ ایرانی و استفاده صحیح از منابع آب و بازگشت آن به چرخه طبیعی مدنظر قرار گرفته بود.

حدود 2000 متر مربع از پاویون ایران به نمایش باغ ایرانی اختصاص یافت که از اطراف و راهروهای اصلی به وسیله دیواره­های بلند 6 متری با سازه­های آلومینیومی جدا شده بود. بخش بیرونی دیواره­ها متشکل از تصاویر آثار باستانی و طبیعت ایران به صورت لایت­باکس بودند. ورودی پاویون در شمال­شرقی سالن و با عبور از صحرای مرکزی ایران آغاز می­گردید که به وسیله واش­بتون­های رنگی و طراحی ترک­ها روی آن بیابان و کم آبی را تداعی می­کرد. بازدیدکنندگان می­توانستند پس از عبور از این بخش به معبد آناهیتا، که نشانه احترام ایرانیان به آب در زمان­های کهن بود، وارد شوند که با سنگ­های طبیعی ایران و دیوارهای مشابه طراحی و ساخته شده بود. پیامی صوتی نیز هم‌زمان به ارایه مطلب درباره این اثر تاریخی می­پرداخت. در انتها دروازه ملل قرار داشت که مسیری به سوی بهشت زمینی یا به عبارتی باغ ایرانی می­گشود. این بهشت زمینی که در بخش مرکزی و اصلی پاویون قرار داشت، با عناصری طراحی شده بود از جمله  ساخت حوضچه­های آبی کاشی فیروزه­ای به همراه فواره و باغچه­ای کوچک از گیاهان طبیعی، تعبیه باکس­های نمایشی در کف باغ همانند موزه، نمایش آثار سفالینه عهد باستان، چیدمان کف از آجرها و سفال­های سنتی و پخش صدای پرندگان که همگی به نقش حیاتی آب اشاره داشتند. در سمت چپ باغ، تصاویری از جغرافیای طبیعی ایران به صورت لایت­باکس و در جنوب آن تابلو نقاشی بزرگی از شهر کویری یزد تعبیه شده بود.

همچنین بازدیدکنندگان می­توانستنداز بخش تجاری ایران بازدید کنند. در این بخش با احداث نمایی از بادگیرهای ایرانی با سازه­های آلومینیومی و سقفی از آسمان کویر در شب، فضایی شکل یافته بود که در آن عرضه و فروش فرش و قالی­های نواحی مختلف صنایع دستی و محصولات غذایی همچون پسته، آجیل، کشمش و زعفران صورت می­گرفت.

در بخشی دیگر، تعدادی از نقاشان ایرانی که با هماهنگی مرکز گفتگوی تمدن‌ها، مرکز توسعه صادرات و مساعدت موزه هنرهای معاصر تهران در این اکسپو حضور یافته بودند؛ در پنج زمینه به فعالیت می­پرداختند: ارایه آثار نقاشی، خلق آثار نقاشی به صورت کارگاهی، نقاشی گروهی با موضوع گفتگوی تمدن‌ها، نقاشی کودکان و نقاشی برای پاسپورت­های یادبود نمایشگاه. در زمینه گفتگوی تمدن‌ها تابلویی را اجرا کردند که نمادهای فرهنگی، مذهبی و تکنولوژیکی ملل مختلف را در برداشت و پیامش تأکید بر کرامت انسانی، آزادگی، وحدت مسالمت­آمیز و همزیستی و احترام متقابل به فرهنگ­ها و سنت­ها بود. هدف از این بخش ارایه آثار هنر ایران، به منظور کاهش پیشداوری­ها در مورد ایران و ایجاد ارتباط­های سازنده و انسانی بود تا امکان گفتگوی تمدن­ها را توسعه بخشد.

بیان نمادین هنری- فرهنگی کشور ایران، در نمایشگاه جهانی اکسپوی  آی­شی، ژاپن(2005)

جمهوری اسلامی ایران، چهارمین بار در سال 2005 در نمایشگاه اکسپو مشارکت نمود و بر همان سیاق به طراحی پاویون، ارایه و فروش صنایع دستی و محصولات، اجرای موسیقی ایرانی و نمایش آداب و رسوم با لباس­های سنتی اختصاص داد. در این دوره که مسیولیت طراحی، ساخت و ساز و به طور کلی آماده کردن تمام زمینه­ها برای مشارکت در اکسپو به شرکت نمایشگاه­های بین­المللی ایران (منتزع شده از مرکز توسعه صادرات) محوّل شده بود، اگرچه دامنه بیان هنری نسبت به دوره­های پیشین اندکی گسترش یافت لیکن طراحی پاوین و حضور ایران، چندان در راستای تم نمایشگاه، «شناخت طبیعت» نبود.

پاویون ایران در بخش آسیایی اکسپو با زیربنایی حدود 340 متر مربع شکل گرفت. قالب طرح داخلی آن با الهام از معماری اسلامی نواحی مرکزی ایران ساخته شد که به صورت خانه­ای بزرگ با اتاق­های زیاد و حجره مانند در همکف، نمایی از پنجره­های شیشه­ای رنگی در طبقه بالا، حوضی در وسط با تخت­هایی چوبی در اطراف آن و پوششی مسقّف از پارچه­ای نقاشی شده برای تداعی آسمان کویر در شب بود. نمای بیرونی آن نیز در ترکیبی از تصاویر طبیعت ایران و معبد آپادانا با ستون­هایی شبیه­سازی شده از تالار صدستون تخت‌جمشید تجسم یافت.

افرادی در فضای بیرونی پاویون به منظور افزایش جذب بازدیدکنندگان، موسیقی نواحی مختلف ایران را اجرا می­کردند و بخش اعظم اتاق­های پاویون به قسمت تجاری و فروش کالاهای ایرانی تعلق داشت. در این بخش صنایع دستی اعم از تابلوهای نفیس، قالی و انواع دستبافته­ها به نمایش گذاشته شدند. ضمن آنکه بازدیدکنندگان می­توانستند نوشیدنی و غذاهای محلی ایرانی را خریداری کنند.

تعدادی از بانوان ایرانی با لباس­های سنتی در برخی از قسمت­های پاویون حضور داشتند که بازدیدکنندگان را راهنمایی می­کردند؛ آداب و رسوم خاصی را اجرا می­نمودند و به ساخت آثار هنری صناعی مشغول بودند.

بیان نمادین هنری- فرهنگی کشور ایران، در نمایشگاه جهانی اکسپوی شانگهای، چین (2010)

جمهوری اسلامی ایران، پنجمین بار در سال 2010 در نمایشگاه اکسپو مشارکت نمود و بیان هنری­ مانند دوره پیشین داشت با این تفاوت که بر اساس تم نمایشگاه، «شهر بهتر؛ زندگی بهتر»، موضوع «ادغام فرهنگ­های مختلف در شهر» را انتخاب کرد تا مبتنی بر آن طراحی درون و برون پاویون، تعریف اهداف بازدید، تعیین و چیدمان محصولات و ارایه خدمات تفریحی- سرگرمی را نظام بخشد.

پس از پایان اکسپوی 2005 ژاپن، بنا به درخواست کشورهای مشارکت­کننده، فضایی در سایت شانگهای، محل برگزاری اکسپوی 2010، در اختیار قرار داد که این فضا به ایران هم اختصاص یافت. اما برخلاف سایر مشارکت­کنندگان که از همان زمان اقدام به برنامه­ریزی و ساخت پاویون خود کردند، شرکت نمایشگاه­های بین­المللی ایران، که مسیول طراحی، ساخت و ساز و آماده کردن تمام زمینه­ها برای مشارکت در اکسپو بود، اقدامی در این زمینه انجام نداد. لذا با پایان یافتن مدت مقرر برای آغاز فعالیت، مکان تعیین شده به اسراییل واگذار شد و مکان جایگزینی به ایران معرفی گردید که باز هم به دلیل تعلل به کشور دیگری اختصاص یافت. در نهایت، از میان پنج منطقه معین سایت 528 هکتاری نمایشگاه، در منطقه B، آخرین قطعه زمین حدود 2000 متر مربع به دور از محورهای اصلی محوطه و در کنار فضاهای خدماتی اکسپو، به ایران داده شد که در واقع از منظر جنوبی، محوطه نمایشگاه در آن نقطه پایان می­یافت. با مشخص شدن چنین موقعیتی، سازمان مسیول برای طراحی و ساخت و ساز از کمک­های BIE نیز تا سقف 650 هزار دلار بهره گرفت و وارد مذاکره با تیم­های طراحی شد. سرانجام، طرح پیشنهادی شرکت «طرح امروز» به سرپرستی حمزه جهان­آرا با رویکرد تأثیرپذیری از فرهنگ و تمدن ایرانی- اسلامی، همچون دوره­های پیشین، پذیرفته شد. در این طرح، نمای بیرونی پاویون برداشتی از شکل معماری پل خواجوی اصفهان، به مثابه نمادی از توان بالای ایرانیان در کشف قوانین طبیعی بود که بر روی سازه از قبل ساخته شده توسط شرکت چینی “Shanghai Art- Design Corp” با مصالح سنتی- بومی اجرا گردید.

 بر روی یکی از دیوارهای آن نیز، عبارت شهر ایرانی؛ شهر عدالت و مهرورزی به دو زبان فارسی و چینی نقش یافت که در پایین آن تصاویر متعددی آورده شده بود: بارگاه حضرت امام رضا(ع)، مقام معظم رهبری، رییس جمهور، تخت­جمشید، بازار تجریش، یک گروه موسیقی زن و مرد در تالار وحدت و تیم ملی فوتبال در استادیوم آزادی. دیواری دیگر که در ورودی پاویون را دربرداشت با تصویری از جاده تاریخی ابریشم به طول 12 متر و توضیحات سه زبانه فارسی، چینی و انگلیسی مزیّن شد. ورودی با دو سرباز هخامنشی به ارتفاع تقریباً 4 متر، به عنوان نگهبانان نمادین پاویون جمهوری اسلامی ایران در دو طرف و دو بیت شعر سعدی «بنی­آدم اعضای یکدیگرند که در آفرینش ز یک گوهرند» نوشته شد. راهروی ورودی به معرفی ایران در یک نگاه اختصاص یافت و فضای اصلی پاویون آکنده از تصاویری گردید که جایگاه اقتصادی، صنعتی، علمی، فناوری، تاریخی، فرهنگی و متن پیام رییس­جمهور به مناسبت اکسپو را نشان می‌داد. فضای اصلی داخل پاویون به سه بخش ایران قدیم، ایران امروز و ایران فردا تقسیم شد که هر بخش با عناصر و نمادهای ویژه خود به گونه­ای چیدمان یافته بود تا معرف تنوع و تحکیم فرهنگ شهری مردمان ایران زمین در طول تاریخ گذشته، حال و آینده باشد. در بخش ایران قدیم، تصاویری از تخت­جمشید و پاسارگاد، دستور ساخت کانال سویز، سردیس­های مشاهیر ایرانی و مولاژی از یک سنگ­نگاره به خط میخی به نمایش گذاشته شد. ایران امروز، آخرین دستاوردها و نوآوری­های علمی از جمله ماهواره امید، صنایع های­تک، چنگ لیزری، تاکسیدرمی بزغاله شبیه­سازی شده، ماکت یک سکوی نفتی و... را نشان می­داد. در بخش ایران فردا نیز تصاویری از تلاش و کوشش دانشمندان ایرانی برای رسیدن به چشم­اندازهای توسعه پایدار ارائه شدند.

با اینهمه، فضای کلی پاویون با قوس­هایی محراب­گونه، نشان­دهنده تفکر دینی و تمدن ایرانی به عنوان یکی از چهار تمدن بزرگ تاریخ بشر بود. در عین حال، در گوشه و کنار ، تصاویر متعددی از امام خمینی^(ره)، مقام معظم رهبری، رییس جمهور، نماز جمعه تهران، مشهد مقدس، باغ ارم شیراز، قله دماوند، پالایشگاه نفت، امیرچخماق یزد، نیروگاه هسته­ای، طبیعت کوهساری ایران، نقاشی قاجاری، آرامگاه بوعلی سینا، ارگ بم و سازمان توسعه تجارت ایران دیده می شد.

در بخشی از فضای پاویون، دار قالی ایرانی با شعار یک گره تا همدلی قرار داده شد که توسط بافنده­ای بافته می‌شد تا در پایان به عنوان نماد ایران به اکسپو هدیه گردد. همچنین بخش تجاری در حدود چهارصد متر مربع در بالکن پاویون قرار داشت که در آن کالاهایی همچون فرش، تابلو فرش، هنرهای صناعی، زعفران، چای و... به نمایش و فروش گذاشته شده بود.

در این دوره اجرای موسیقی­های محلی به چند صورت انجام می­گرفت. یکی اجرا بر روی سِنِ حوض آبی در وسط پاویون با هدف نشان دادن مهر و مهرورزی در جامعه ایرانی بود. دیگری به صورت گروهی همراه با رقص­های محلی اجرا می­شد که چه در روز ملی ایران و چه در دیگر ایام برپایی اکسپو، صرفاً به جهت جذب بازدیدکنندگان بود.

همچنین تعدادی از افراد همکار نمایشگاه، با گریم به صورت شخصیت­های گوناگونی از اندیشمندان و پهلوانان اسطوره­ای با لباس­های سنتی شبیه سازی شده بودند. تعدادی از بانوان چینی هم با لباس­های سنتی در پاویون به کار گمارده شده بودند تا راهنمای دیگر بازدیدکنندگان باشند. 

ارزیابی جمهوری اسلامی ایران در نمایشگاه‌های جهانی اکسپو از 1993 تا 2010 

چگونگی بیان هنری در طراحی پاویون ایران

با مرور نحوه حضور ایران در نمایشگاه‌های جهانی اکسپو از ابتدا تا سال 2010 در می یابیم که ایران، به عنوان بزرگ ترین راهبرد فرهنگی هنری، اصول معماری تاریخی خود را در  طراحی پاویون­‌ها صرفاً تکرار کرد و نتوانست با ژرف­اندیشی آنها را به مثابه دال­هایی بصری به مدلول­های سیاسی-فرهنگی خود پیوند زند. همچنین فرآیند طراحی نوآورانه و خلاقانه­ای را در جهت پوشش دادن اهداف نظام زیستی، فرهنگی- اجتماعی و اقتصادی توسعه پایدار دنبال نکرد. گرچه معماری تاریخی ایران، از بارزترین وجوه شناسایی قوانین حاکم بر عالم وجود برای ایجاد محیط مناسب برای حیات انسان است که نه تنها تخریب و ضایعه­ای را بر محیط تحمیل نکرده بلکه پاسخگوی نیازهای انسان برای رشد و تعالی­ است اما استفاده از این پتانسیل در دوره معاصر نیازمند بازتولید و تحول برای بکارگیری در طراحی پاویون­ها است. امروزه مقصود از مبانی معماری تاریخی عبارت از اصول و ارزش­هایی است که از یک سو ریشه در اعتقادات و باورهای ملی و دینی ایرانیان داشته و از سوی دیگر بدون انقطاع تاریخی و در اثر تعامل با سایر تمدن­ها پویا بوده و در آخر،  به عنوان اصولی ثابت همواره تفاسیر و تجلیات کالبدی نو و متناسب با زمان و مکان را عرضه بدارد. بر این اساس در می‌یابیم که فرآیند طراحی پاویون­ها تقریباً ناآگاهانه و شاید حتی تا حدود زیادی حسی و سلیقه‌ای بوده است. بنا به نقل تیم طراحی پاویون ایران در شانگهای: «ایران را باید به صد میلیون بازدیدکننده­ای معرفی کرد که یا هیچ ذهنیتی از کشور ندارند یا ذهنیت­شان منفی است. لذا به این نتیجه رسیدیم که ایران را بر اساس داشته­هایش معرفی کنیم. در طراحی فضای پاویون تلاش شده به اقوام، ادیان، تاریخ شهری، هنر، معماری و تمدن ایران توجه شود. بنابراین بیش از همه سبک معماری پاویون برگرفته از سبک اصفهان و پل خواجو است». این نظر در حالی بیان می­شود که هر پاویون در عرصه نمایشگاه­های جهانی اکسپو، عهده­دار عینیت بخشیدن به یک اندیشه به وسیله کالبد خاص مبتنی بر رهیافت توسعه پایدار است. به عبارتی هر پاویون موظف است آنچه را که اکنون به عنوان توسعه پایدار، مطرح است، عمدتاً به جنبه­های مادی و فیزیکی محیط­زیست در جهت حفظ وضع موجود برای نسل­های آینده می­پردازد و حفاظت از منابع محیطی و رشد اقتصادی را مدنظر دارد به گونه­ای در مختصات کالبدی معمارانه خویش جای دهد، ضمن آنکه می­تواند نمودی برای سنجش یک فرهنگ نیز باشد.

تحقق اهداف تجاری در فروش محصولات در پاویون ایران

درباره ارائه و فروش صنایع دستی می­توان گفت چون ایران صرفاً صنایع­ دستی را در پاویون­ها به صورت بازارچه­های محلی ارایه کرده، نتوانسته آنها را در جهت تحت پوشش قرار دادن اهداف نظام اقتصادی و فرهنگی توسعه پایدار بکار برد. هرچند دیرزمانی در سده­های گذشته، این هنر- صنعت در اوج توسعه خود به نوعی تکنولوژی ابزاری و بیان فرهنگی، کلیه نیازهای کاربردی­مان را تأمین می­کرده و در یک چرخه اقتصاد سنتی به عنوان منابع صادراتی و مولد اشتغال و درآمدزایی تلقی می­شد، اما امروزه در عرصه نمایشگاه­های اکسپو، فروش و عرضه این محصولات با شناخت و درکی فراخور روابط، معادلات و سازوکارهای تجاری و فرهنگی جهانی صورت نگرفته است. یکی از اعضای وقت کمیسیون اقتصادی مجلس اظهار نموده بود: «حضور ایران در اکسپوی شانگهای نه­تنها تبلیغات مسموم علیه کشور را خنثی کرده، بلکه به مخالفان نظام اسلامی که در صدد انزوای ایران هستند، می­قبولاند که اقدام­های سخت­گیرانه آنها کارساز نیست». همچنین عضو وقت هیأت رییسه اتاق بازرگانی ایران و چین در جریان اکسپوی شانگهای گفته بود: «ایران قصد دارد که تمدن شش هزارساله خود را به بهترین نحو به نمایش گذارد. قطعاً حضور پرشور شرکت‌کنندگان در این نمایشگاه بیانگر آنست که ایران کشوری منزوی نیست و با تمدنی قدیمی در اکسپو حضور خواهد یافت». این نظرات طبعاً نشانگر عدم آگاهی نسبت به ماهیت و عملکرد چنین نمایشگاه‌های جهانی است و در حالی بیان می­شود که سایر دولت­های مشارکت­کننده با ارائه کالاها یا خدمات فراصنعتی خویش برآنند تا ضمن انتقال توانایی­های اقتصاد ملی­شان به بازارهای جهانی به توسعه فرهنگی نیز دست یابند. بنابراین با توجه به تحولات اخیر که روندهای جدیدی را بر روابط بین­الملل حاکم گردانیده و تغییر اولویت­ها در منافع ملی کشورها، گسترش ارتباطات و تنوع اطلاعات و افزایش پیوندها و وابستگی­های فراملی تغییراتی ایجاد نموده، دولت ایران هم می­بایست در بیان هنری نمایشگاه خود، معیارهایی را مستخرج از فضای جهانی اکسپوها در نظر داشته باشد تا بتواند منطبق بر شاکله دانش حاکم بر آنها، از قابلیت­ها، توانمندی­ها و ظرفیت­های گوناگون این رویداد بهره برده و به اهداف موردنظر خود دست یابد و منافع خویش را به ویژه در سطح رفاه اقتصادی و حفظ و افزایش اقتدار در مناسبات با دیگر دولت­ها معنا بخشد.

بیان فرهنگی در برنامه‌های هنری- آیینی

در خصوص اجرای آداب و رسوم و رقص­های محلی و نمایش چند وجهی از آثار تاریخی ایران در نمایشگاه اکسپو باید گفت اگر هویت ملی بر سه رکن: مبانی هویتی، احساس تعلق به این مبانی و آگاهی از آنها استوار باشد، دولت ایران با نمایشی چند وجهی از سرزمین­اش هرچند حکایتی از این مبانی و احساس تعلق به آنها را بیان داشته اما چون رکن سوم را نادیده گرفته یا به عبارتی بر آن کاملاً واقف نبوده لذا نتوانسته در یک جهت­دهی خاص و هدفمند، مبانی را به مدلول­های سیاسی- فرهنگی خود با هدف تأمین منافع ملی پیوند زند و با نفوذ در افکار عمومی، آنها را در جهت تحت پوشش قرار دادن اهداف توسعه پایدار بیان کند. فرهنگ ایران اسلامی که در طول تاریخ با فرهنگ­های مختلف از بین­النهرین گرفته تا آسیای صغیر و یونان در تعامل بوده و بدون آنکه هویت ایرانی­ را از دست بدهد، عاملی برای افزایش تبادلات گردیده، به فرهنگ دیگر ملت‌ها نفوذ کرده و بر آنها تأثیر گذاشته است. اما در خصوص چنین رویدادی باید گفت، به دلیل آنکه نمایشگاه اکسپو به مثابه نمایشی در یک موزه  تلقی می شود  که در آن، یک درهم آمیختگی بصری وجود دارد، نتوانسته متناسب با ظرفیت نمایشگاه­های اکسپو مؤثر عمل کند.

جامعه جهانی بر اثر تبادلات اطلاعاتی و فناوری­های نوین عرضه شده در این عرصه­ها و تأثیری که دولت­ها بر این فرآیندها می­گذارند، رفته رفته وارد دوران جدیدی شده و به نوعی خودآگاهی دست یافته و خواهان درک نقش فرهنگ­ها و میزان تأثیرگذاری­ آنها در حل معضلات و ارایه تجربیات ملی­گرایانه جهت پیشبرد توسعه پایدار است. این درک از فرهنگ­ها نشان می­دهد که هنر و فرهنگ ایرانی- اسلامی تقریباً ناآگاهانه و صرفاً در به طور ظاهری در طراحی پاویون­ها به کار رفته­اند.

هر دولت مشارکت­کننده با بهره­وری از فرهنگ خویش برآنست تا ارزش­ها و هنجارهایی را که سازنده هویت ملی­اش است به هنجارها و ارزش­های جهانی تبدیل نموده و بدین صورت در فرهنگ جهانی و حل چالش‌های فراروی آن سهیم شود. به عبارتی، به تناسب موقعیت، جایگاه، امکانات، فرصت­ها و ظرفیت­های فرهنگی­اش، ارزش­ها و نگرش­های تولید شده را به فراسوی مرزهای جغرافیایی­ تعمیم داده و نقشی در تحکیم بنیان­های معرفتی فرهنگ جهانی ایفا نماید.

اکنون اگرچه جمهوری اسلامی با مشارکت در اکسپوها بر آن بوده اهداف و رسالت­هایش را تأمین کند و همسو با موضوعات اکسپوها، دستاوردهایش را چه در سطح ملی و چه در سطح بین­المللی تعیّن بخشد و نهایتاً خود را متعامل با دیگر دولت­ها نشان دهد، با این وجود، به دو دلیل در این باره ناموفق بوده که عبارتند از: «عدم شناخت دانش حاکم بر نمایشگاه­ جهانی اکسپو» و «عدم شناخت به منظور کاربرد آگاهانه مبانی، مؤلفه­ها و مشخصه­های نهفته در هنر ایرانی- اسلامی و بازتولید آنها متناسب با اقتضائات دوران معاصر». بنا به دو دلیل مذکور، ایران در حضور ادواری خود در این رویداد جهانی تاکنون نتوانسته مفاهیم و ارزش­هایی را متمرکز بر موضوعات بحث برانگیز اکسپوها به نمایش گذارد و دیپلماسی هنری خود را قوام بخشد. طرح راه‌حل­هایی پیشنهادی برای رفع چالش­های زیستی جامعه بشری، ارایه ایده­های خلاقانه، والا و تماشایی در نمایش زیست ملی، و به اشتراک نهادن چارچوبی مفهومی از فرهنگ ملی و دینی ایران با سایر مخاطبان، از اهدافی است که به دلیل بیان هنری ضعیف ایران در چنین عرصه مناسبتی فرهنگی،  مقرون به توفیق نبوده است.

در جلسات آتی از این سلسله نشست، تجربه‌های موفق کشورهای شرکت کننده در اکسپوها، با توسل به بیان هنری روزآمد و موثر بکار گرفته شده که به تقویت دیپلماسی فرهنگی انان منجر شده، بررسی و تحلیل خواهد شد.