ابعاد اجتماعی و فرهنگی کرونا از منظر مردم‌شناسی
نشست «ابعاد اجتماعی و فرهنگی کرونا از منظر مردم‌شناسی» از سلسله‌نشست‌های همایش ملی پیامدهای فرهنگی و اجتماعی کرونا به مناسبت روز ملی مردم‌شناسی، دوشنبه ۱۷ شهریور ۹۹ با دبیری مصطفی اسدزاده (عضو پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات و دبیر اجرایی همایش ملی پیامدهای اجتماعی و فرهنگی کرونا) به صورت آنلاین برگزار شد.
در این نشست دکتر مهرداد عربستانی (عضو هیئت علمی گروه انسان‌شناسی دانشکده علوم‌اجتماعی دانشگاه تهران) و دکتر زهره انواری (عضو هیئت علمی گروه انسان‌شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران) سخنرانی کردند.
زهره انواری با بازتعریف مفهوم بهداشت در شرایط پاندمی کرونا در ایران، به سویه‌های مختلف آن اشاره کرد و گفت: بهداشت از یک طرف به معنای اصول و قواعدی‌ست که جامعه را از عوامل بیماری‌زا دور کند و در درجه دوم، اگر فردی مبتلا به بیماری شد، سیستم بهداشت بتواند آن بیماری را تشخیص دهد و در مرحله سوم، بتواند آن را متوقف و درمان کند. این قسم، سویه بیولوژیکی ماجراست. سویه دیگر این است که بهداشت تحت‌تأثیر فرهنگ زمینه در جامعه قرار می‌گیرد و اگر ما یک منحنی را با قواعد خاص پزشکی درنظر بگیریم، تحت‌تأثیر فشارهای فرهنگی ممکن است آن قواعد را زیر آن منحنی یا بالای آن و به عبارتی بالای سطح نرمال ببینیم. فعالیت رسانه، میزان آگاهی، دین و مذهب و آیین‌های اجتماعی، عوامل روانشناختی و ... همه در این امر دخیل هستند و می‌توانند بهداشت را از آن نرم‌هایش بالا یا پایین ببرند.
او ضمن اشاره به تحقیقی انجام‌شده با فراوانی ۸۰۰ نفر در مرداد ۹۹، درباره نحوه مواجهه مردم ایران با کرونا از ابتدای شیوع آن تاکنون اظهار داشت: شیوع کرونا در ایران مثل همه بیماری‌های واگیر دیگر، ابتدا شوکی در جامعه ایجاد کرد، در مرحله بعد مقداری پذیرش ایجاد شد و الان پیمایش‌ها نشان می‌دهند که افراد ضمن پذیرش این بیماری، به سمت رفتارهای آگاهانه و به سمت سازش با آن حرکت می‌کنند. ۵۸٪ از این فراوانی نشان می‌دهد که افراد سعی می‌کنند با پذیرش کرونا، رفتارهای خود را مطابق با آن شکل دهند. بنابراین آنچه که می‌بینیم، «رفتار متغیر» است که خودش را نشان می‌دهد. نکته جالبی که این روایت‌ها نشان می‌دهند این است که عده‌ای تحت‌تأثیر فشارهای اجتماعی و فرهنگی و کاهش دیدوبازدیدها و ملاقات‌ها، با مسأله طردشدگی مواجه شدند و عده‌ای دیگر، نقطه مقابل این گروه، حاضر بودند که این سنت‌ها را حتی با وجود ابتلا به این بیماری ادامه دهند. لذا ما با دو سویه مواجه شدیم. اگر بخواهم مدلی را ارائه دهم، باید بگویم که واکنش‌های رفتاری نسبت به مواردی مثل بیماری‌ها به دو عامل بستگی دارد؛ یکی «نگرش» نسبت به بیماری که امری عقلانیست و دیگری به هنجارهای ذهنی برمی‌گردد که تحت‌تأثیر اشخاص مختلف و دیگران مهمی‌ست که افراد در زندگی خود دارند. لذا در زمینه بیماری کرونا هم افراد برخی قسمت‌ها را با منطق و عقل خود رعایت می‌کنند و برخی دیگر، تحت آن فشارها یا هنجارهای اجتماعی که وجود دارد، یا قوانین را انجام نمی‌دهند یا بیشتر از آنچه که باید، رعایت می‌کنند. بنابراین باید به آن بافت و شرایط فرهنگی بسیار توجه شود که هم مردم به آن آداب و رسوم و برگزاری آیین‌هایشان برسند و هم تدابیری اتخاذ شود که دچار بیماری نشوند.
انواری در پایان سخنان خود به موضوع خلأهای سیاستگذاری از منظر انسان‌شناسی پرداخت و خاطرنشان کرد: شاید تنها چیزی که کرونا را از بقیه چیزها متمایز می‌کند، تبعیض‌هایی‌ست که مشخص کرد و آن هم به دلیل نسخه‌های یکسانی‌ست که برای همه بدون درنظر گرفتن تفاوت‌ها و شرایط متفاوت افراد، تجویز شد. بنابراین وضع قوانین یکسان برای همه و نیز عدم اجرای صحیح این قوانین دو خلأ سیاستی مهم هستند که در شرایط کرونا بروز پیدا کرد.
در بخش بعدی این برنامه، مهرداد عربستانی تجربه کرونا را یک «تجربه تعلیق» دانست و با استفاده از استعاره «تعطیل»، تعطیلی پیش آمده ناشی از بیماری کرونا در کل دنیا را با تعطیلی در ادیان ابراهیمی مقایسه و عنوان کرد: در همه ادیان روزی برای تعطیلی درنظر گرفته شده که ما در ان به حالت تعلیق درمی‌آییم یعنی معطل کردن دنیا و خروج از یک نظم تکراری. در باورهای اسطوره‌ای هم هم خدایانی داریم که ویرانگرند و هم سازنده. در ادیان ابراهیمی هم هم چهره عطوفت و مهربانی و هم چهره انتقام‌گیری و ویرانگری دیده می‌شود. وقایعی مثل توفان نوح و ... در همه این ویرانگری‌ها و تعطیلی‌ها به نوعی نظم کهنه و ملبس فرو می‌ریزد و از طرف دیگر امید به ساختن یک نظم جدید دیده می‌شود. در این بلایای طبیعی، یکجور تعطیلی به وجود می‌آید اما تعطیلی اجباری و برنامه‌ریزی نشده و توأم با زور و فشار که شاید از غفلت‌های انسانی و یا برگرفته از همین تعطیلات کیهانی باشند. گویی این تعطیلاتی که بدون برنامه‌ریزی انسانی به‌واسطه بیماری و بلایای طبیعی رخ می‌دهند، در تعطیلات هفتگی رام می‌شوند و درون سیستم اجتماعی قرار می‌گیرند و شاید بتوان یک آرام‌گیری و امید به نظم جدید را در دل آن‌ها دید.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران در اشاره به نوع واکنش مردم پس از شیوع ویروس کرونا گفت: پس از شیوع این ویروس انواع واکنش‌ها از ترس، ناباوری، واهمه، انکار و ... شکل گرفت ولی بلافاصله بعد از این مراحل، خیلی زود اندیشه کردن درباره دوران پساکرونا شکل گرفت. اینکه اگر این دوران طولانی شود، چه اتفاقی در آینده خواهد افتاد. در کنار انتقاد از دولت‌ها در دنیا ازسوی شهروندانشان، عده‌ای به این سمت رفتند که بعد از این چه خواهد شد و این همان امیدی‌ست که به نوعی بعد از تعطیلات دیده می‌شود. نوعی امید در شروع مجدد که در عین اینکه آرزواندیشی‌ست، می‌تواند همراه با تفکر معقول هم باشد.
گزارش از: فریبا رضایی
گزارش ملی رصد سالانه وضعیت فرهنگی و اجتماعی کشور منتشر می‌شود
خوانش انتقادی مخاطبان چهار نسل از محتوای رسانه‌ای
هفدهمین جشنواره بین‌المللی پژوهش فرهنگی برگزار می‌شود
