نشست مجازی «بازخوانی گفتمان هنری و ادبی جنگ و دفاع مقدس» با مروری بر ادبیات دفاع مقدس و نامه‌های رزمندگان؛ دوشنبه ۲۴ شهریور ۹۹ همزمان با هفته دفاع مقدس برگزار شد.

این نشست با حضور اسماعیل امینی (محقق و مدرس حوزه ادبیات جنگ) و طیبه عزت‌اللهی نژاد (عضو هیئت علمی پژوهشکده هنر پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات) و با دبیری مصطفی اسدزاده (عضو پژوهشی گروه فرهنگ و جامعه پژوهشگاه) برگزار شد.

در ابتدای این برنامه اسماعیل امینی با مروری بر وقایع جنگ، به اتفاقات شگفت‌انگیز آن اشاره و تصریح کرد: زمانی که جنگ شروع شد دانش‌آموز سال آخر دبیرستان بودم و ناگهان صدای انفجاری مهیب توسط هواپیماهای عراقی به گوش رسید. اتفاقی که باعث شد وضعیت همه چیز عوض شود هم مدرسه و دانشگاه و هم وضعیت کل جامعه. در این شرایط بسیاری از مردم بر خود دیدند که برای کشورشان کاری کنند. هرکس هر کاری از دستش برمی‌آمد انجام می‌داد و با چنگ و دندان برای دفاع از زندگی و هویت خود، راهی مناطق جنگی می‌شد. ما در این شرایط مجموعه‌ای از رخدادهای شگفت‌انگیز را به چشم خود دیدیم که قبلاً در شعرها، افسانه‌ها و اساطیر با چنین چیزی آشنا شده بودیم. اینکه افراد به قدری نسبت به مرگ، نسبت به سختی، بیم اسارت، بیم قطع عضوشدن و ... بی‌اعتنا باشند که نمونه‌های آن را فقط در افسانه‌ها خوانده بودیم.  

محقق و مدرس حوزه ادبیات جنگ درباره تجلی این جنگ نابرابر در هنر و ادبیات اظهار داشت: در زمینه هنر و ادبیات، شعر نسبت به هنرهای دیگر پیشتاز بود. چون شعر به دلیل ذاتی که دارد، راحت‌تر منتقل می‌شود و راحت‌تر در اذهان می‌نشیند. شعر همیشه در دفاع از مرزهای دفاعی، ایمانی، آرمانی و ملی ما پیشقدم بوده و توانست در این دوران ظرفیت‌های خود را نشان دهد. معمولاً گفته می‌شود که شعر حماسی اغراق می‌کند و برای پهلوانان اسطوره‌ای، قدرت‌های خارق‌العاده ترسیم می‌کند اما باید بگویم باتوجه به اینکه دست شعر در تخیل باز است ما در شعر دفاع مقدس، اولاً اغراق و مبالغه نداریم، ثانیاً آنچه که سروده می‌شد بسیار کمتر از آن چیزی بود که در واقعیت رخ می‌داد.

امینی در ادامه، درک تحولات جنگ و فهم انگیزه‌های رزمندگان جوان از شرکت در جنگ را منوط به بازخوانی شعرها، متون، خاطرات و یا وصیت‌نامه‌های آن‌ها کرد و گفت: با مرور این متون و نوشته‌ها و خاطرات است که می‌توانیم به نظام فکری حاکم بر آن زمان پی ببریم و بفهمیم که چه کسانی، برای چه و با چه انگیزه‌ای به جنگ با صدام رفتند.

در بخش بعدی این برنامه طیبه عزت‌اللهی‌نژاد نامه‌ها را یکی از اشیاء بسیار رمزآلودی دانست که می‌توان از نگاه انسان‌شناسی به آن‌ها رسید. او جنگ میان ایران و عراق را بعد از جنگ ویتنام، دومین جنگ طولانی قرن ۲۰ دانست و نامه‌های به جامانده از آن دوران را یکی از اسناد مهم برشمرد که مطالعات زیادی بر روی آن‌ها انجام نشده است. لذا به بازخوانی انسان‌شناسانه هنر از نامه‌های رزمندگان پرداخت و خاطرنشان کرد: نامه‌ها راویان ساکتی هستند که روایت غنی از دوران جنگ دارند و لازم است که این روایت‌ها را به گوش جامعه برسانیم.

عضو هیأت‌علمی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات در اشاره به زیبایی‌شناسی این نامه‌ها گفت: طی مطالعاتی که داشتم، ۱۱۰ میلیون کاغذ در این دوران ارسال شده است که گروه انجمن‌های اسلامی صنف چاپخانه‌داران و بازاریان، حامیان آن بوده‌اند. در تحلیل تصاویر این نامه‌ها، می‌توان ابعاد مکانی و اماکن مقدس جبهه، قومی و نیز بعد ملی را دید. تصاویری که دیده می‌شود، به لحاظ مکانی، تصویر مرگ و جراحت و وحشت نیستند بلکه تصاویری از توانمندی، اوج همیاری و دیگرخواهی در آن‌ها دیده می‌شود. در جنگ ایران و عراق چیزی که بسیار اهمیت دارد، مسائل ایدئولوژیکی و اعتقادی‎ست. به همین دلیل می‌توان جنگ ایران و عراق را نوعی همزادپنداری با دوره صدر اسلام دانست و به همین جهت است که جهان اسلام اهمیت پیدا می‌کند و رزمندگان، رزمندگان اسلام نامیده می‌شوند. در تصاویر، تصویر کربلا، قدس و ... دیده می‌شود. مذهب بسیار پررنگ است لذا هویت مذهبی یکی از عناصر هویت جمعی‌ست. دومین مضامین، مضامین قومی هستند که علی‌رغم اینکه در یک مقطع زمانی، تصویری منفی از اقوام شکل گرفته بود، بعداً تصاویری آمد که نشان می‌داد اقوام هم در اوج وحدت به یاری کشور خود آمده‌اند. از درج عکس رزمندگان در میان پرچم ایران هم می‌توان به عنوان تصاویر ملی که نشان‌دهنده ملیت است، یاد کرد.

در ادامه این برنامه، عزت‌اللهی‌نژاد به بررسی نامه‌های رزمندگان از دیگر ابعاد انسان‌شناسانه هنر پرداخت.

گزارش از: فریبا رضایی

لینک برنامه در آپارات