نشست تخصصی «فرهنگ، آینده و تمدن نوین اسلامی» روز ‏یک‏شنبه ۱۵ بهمن با حضور دکتر توحید محرمی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، دکتر علیرضا کیقبادی، استاد دانشگاه و پژوهشگر صدا و سیما و حجت الاسلام دکتر عبدالعلی رضایی، عضو کمیسیون حوزوی شورای عالی انقلاب فرهنگی در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.

در ابتدای این نشست، حجت الاسلام دکتر عبدالعلی رضایی به بحث تکامل گرایی پرداخت و گفت: براساس مبانی نظری، یک نگاه تکامل گرایی به جامعه و انسان وجود دارد. لذا تکامل، جزء لاینفک اصول اعتقادی ماست؛ مانند تکامل در خصوص پرستش حق. حال با این سوال که تمدن چیست؟ باید بگویم که، خاستگاه و زیربنای اصلی تمدن، جامعه است. زیرساخت جامعه چیست؟ عده‏ای معتقد هستند که اساس تشکیل جامعه، نیاز بشر است. عده‏ای دیگر معتقد به کمال‏ طلبی هستند و بر این باورند که انسان به دنبال کمال است. عده‏ای نیز، نظم را اساس پیدایش جامعه می ‏دانند. براساس نظریه پرستش که زیربنای اصلی تمدن است، بالاترین و قوی‏ترین نیاز انسان، نیاز به پرستش است که این نیاز، دو بُعد دارد: نیاز به پرستش حق و نیاز به پرستش شیطان.

دکتر رضایی با اشاره به نقشه جامع تمدنی ما، گفت: اولین بخشی که ما در این خصوص به آن احتیاج داریم، حوزه معرفتی و اندیشه‏ ای است. آیا امروزه، حوزه معرفتی ما کفاف حوزه تمدنی را دارد؟ منابع معرفتی شامل معارف اعتقادی و کلامی است. این معارف، چقدر پاسخگوی نظام تمدنی است؟ نظام معرفت شامل معارف توصیفی و تکلیفی است. معارف توصیفی و اعتقادی، از مبدأ و معاد صحبت می‏ کند. در معارف اخلاقی نیز، ما اخلاق فردی داریم ولی در اخلاق اجتماعی مشکل وجود دارد. در این خصوص باید اخلاق فردی به اخلاق اجتماعی و سپس به اخلاق تمدنی تبدیل شود. معارف تکلیفی یا احکام عمل که بایدها و نبایدهای عملی است؛ در این خصوص نیز، تکالیف فردی مشخص است ولی در تکالیف اجتماعی مشکل وجود دارد.

دکتر عبدالعلی رضایی گفت: تا نظام اجتماعی را تولید نکنیم، نمی ‏توانیم نظام تمدنی، تولید کنیم. فلسفه تمدنی، نشأت گرفته از فلسفه اجتماعی است و فلسفه اجتماعی نشأت گرفته از فلسفه عام است.

در ادامه نشست، دکتر علیرضا کیقبادی با بیان مقدمه ‏ای، گفت: از دیدگاه عموم مسلمانان، نخستین و عالی‌‌ترین نمونه‌ آرمان از دولت اسلامی، دولت حضرت محمد (ص) است و انسان در چهار محور نفس و خویشتن، خانواده، اجتماع و دولت باید پرورش یابد. مهم‌ترین شاخص‌های مربوط به کلیت جریان تمدنی اسلام نیز به شرح زیر است:

۱- اسلام، مرجع و مبنا در امور سیاسی و اجتماعی است.

۲- عدالت، روح قوانین اسلامی و اصل اولیه‌ تعالیم انبیا و بر هر امری مقدم است.

۳- شریعت، محور اساسی امر قانون‌گذاری در جامعه‌ اسلامی است.

در مجموع نظام تمدنی از دیدگاه اسلام، برخاسته از وحی و احکام الهی است که در راستای اصول لایتغیر وحیانی و عقل بشری به کار گرفته می‌شود.

کیقبادی گفت: جامع‏ترین تعریف در حوزه تمدن، تعریف ویل دورانت است. به نظر ایشان «تمدن، نظامی است اجتماعی که آفرینش فرهنگی را تسریع می‌کند. نظامی است سیاسی که عرف، اخلاق و قانون، نگاهدارنده آن است. نظامی است اقتصادی که با مداومت تولید و مبادله برقرار می‌ماند».

دکتر کیقبادی با اشاره به مفهوم آینده‏ پژوهی افزود: آینده‏پژوهی، فرآيند مطالعه و بررسی آينده‌های محتمل از طريق روش‌های آینده‌‌پژوهانه است. در اين فرآيند مراحل مهمی طی مي‌شود كه عبارتند از: شناخت تغيير، نقد و تحليل آن، ترسيم آينده‌های مختلف و محتمل، ترسيم آينده‌ مطلوب و در نهايت برنامه‌ريزی و تعيين راهبردهای دست‌يابی به آن. يكی از وجوه تمايز آينده‌پژوهی، عقلانيت موجود در آن است؛ زيرا خروجی فرآيند آينده‌پژوهی با اصول و معيارهای عقلی و منطقی بشر قابل بررسی و داوری است.

وی گفت: تمدن اسلامی پس از بارور شدن، از سه راه بر سرزمین های دیگر تأثیرگذار شد:

• ترجمه کتب عربی به زبان‏های اروپایی در قرن‏های پنجم تا هفتم هجری
• مواجهه مسلمانان با مسیحیان در اسپانیا، سیسیل و آشنایی آنان با فرهنگ و تمدن اسلامی در نقاط مختلف جهان اسلام
• تدریس و استفاده از کتب عربی که دانشمندان مسلمان، آنها را در مراکز علمی نوشته یا ترجمه کرده بودند

عوامل تهدیدکننده تمدن اسلامی ایرانی و امنیت پایدار ملی عبارتند از: دخالت عوامل بیگانه، موقعیت مرزی اقوام و نبود انسجام اسلامی و وحدت ملی. مجموعه عوامل اوجگیری تمدن اسلام نیز عبارتند از: ۱.  نقش نخبگان جامعه در اوجگیری تمدن اسلامی مانند: ابن سینا، ملاصدرا و غیره ۲. نقش قدرت در اوجگیری تمدن اسلامی ۳. تحول‌پذیری و نوگرایی جامعه برابر با تحول و برخورد اندیشه‌ها ۴. عوامل اقتصادی اوج گیری تمدن اسلامی برابر است با امکانات طبیعی، فناوری و کار و تلاش و کوشش مداوم ۵. عوامل روانی اوجگیری تمدن اسلامی به مثابه خودباوری و خلاقیت ۶. عوامل فرهنگی اوج گیری تمدن.

دکتر کیقبادی موانع اوج گیری تمدن اسلامی را این چنین برشمرد و گفت: موانع روانی و فرهنگی، موانع سیاسی و موانع اقتصادی از جمله موانع اوج گیری تمدن اسلامی است.

در پایان، دکتر توحید محرمی، گفت: امنیت بستر ظهور تمدن‏ها بوده و ناامنی سرآغاز افول تمدن‏ها بوده است. رمز ماندگاری و توسعه تمدن‏ها در حفظ و ارتقاء امنیت فرهنگی آنهاست. وقتی تاریخ تمدن‏ها را مطالعه می ‏کنیم می‏ بینیم که اشاعه عناصر فرهنگی به سایر جوامع، از جمله امنیت مقتدرانه جوامع بوده است.

دکتر محرمی بیان کرد: تحرک و جابجایی سادات علوی و آمدن امام رضا به ایران را زمینه شروع تمدن ایرانی اسلامی با رویکرد شیعی می‏ دانم و نمی ‏شود ایرانیت خود و سرزمین ایران را نادیده بگیریم. مسلمانی صفتی است بر من ایرانی؛ ایرانی بودن خود را باید مدنظر قرار دهیم.

وی خاطر نشان کرد: تمدن وقتی اتفاق می ‏افتد که سرریز شود و جوامع دیگر از آن استقبال و استفاده کنند. هرچه کنترل و تسلط یک نظام و تمدن به زیست محیط خودش بیشتر باشد و امنیت بیشتری برای شهروندان فراهم کند آن نظام متمدن‌تر است. اگر تمدنی بخواهد در مسیر ارتقا باشد باید هم قدرت زایایی داشته باشد و هم مقاومت در مقابل میرایی.

این پژوهشگر با بیان اینکه رمز ماندگاری تمدن‏ها امنیت فرهنگی است، عنوان کرد: افسران این حوزه شعرا، نویسندگان، فیلمسازان و سایر هنرمندان هستند که باید تصویر درستی از ایران و اسلام ارئه دهند. این اغتشاشاتی که در جامعه خود در حوزه های مختلف می بینیم ناشی از آشفتگی مفهومی و درست تعریف نشدن مفاهیم است. آن قدر مسائل سطحی شده که شاعر، نویسنده و فیلمساز خود را مقید به حفظ هویت ایرانی اسلامی نمی‏ داند و تقابلی برخورد می‏ کند؛ فیلم می سازد و از ایرانیت خود سیاه نمایی می‏ کند.

دکتر توحید محرمی در پایان سخنان خود، چالش‏های امنیت فرهنگی را اینطور برشمرد و گفت: چالش‏های امنیت فرهنگی برای تحقق تمدن نوین اسلامی عبارتند از:

• نگاه متفاوت به انسان در انقلاب اسلامی که نسبت به دیگر مکاتب، متفاوت بوده است
• چالش جمهوری و اسلامی
• چالش هویت ایرانی
• چالش قومی و فرقه‏ای
• پالش کارآمدی حکومت
• چالش افراطی‏گری مذهبی در منطقه