مقدمه:

پیرو شیوع ویروس کرونا در کشور و ابتلای هموطنانمان به این بیماری، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی مأموریت یافته تا نظر متخصصان علوم مختلف را درباره چگونگی مواجهه مردم و مسئولان با شرایط بحرانی کنونی دریافت نماید. هدف از این کار، آگاهی‌بخشی بیشتر به مردم، کاهش التهاب و اضطراب عمومی و احیای امید اجتماعی در شرایط ترومای کنونی است.

در این یادداشت، علیرضا حسن زاده، عضو هیئت علمی پژوهشکده مردم شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی به این پرسش پاسخ داده است که نحوه مواجهه درست با کرونا در شرایط فعلی چیست؟

نوروز، تنوع فرهنگی و راهکاری برای مساله کرونا

یکی از مسائلی که طی روزهای اخیر جامعه ایران با آن مواجه بوده، عدم توجه مردم به هشدارهای مربوط به پرهیز از سفر به منظور مهار همه گیری بیماری کرونا و حضور در فضاهای برون خانگی بوده است. این مساله با توجه به فرهنگ سفر که با مناسبت نوروز در فرهنگ ایرانی از گذشته تا حال پیوند خورده، می تواند اسباب نگرانی شود.

 از سوی دیگر با وجود همه هشدارها گروهی از مردم در همین تهران مشغول خرید عید در مراکز خرید هستند!. در این میان نوروز در ایران، تنها محدود به نوروز  پایان اسفند و آغاز فروردین به مثابه زمان اعتدال بهاری نیست، بلکه در خرده فرهنگ های ایرانی با توجه به تنوع اقلیمی و فرهنگی موجود در کشور، نوروز دارای انواع دیگری چون نوروز صیادی در خلیج فارس و نوروز شبانی در شمال ایران است که چون تیرگان و در زمانی نزدیک به آن،  بیشتر به انقلاب تابستانی مربوط می شوند. از این رو می توان این بار به رسم فرهنگ های بومی ایرانیان خلیج فارس و کوهستان های گیلان و مازندران، جشن های عمومی و برون خانگی نوروز و سفر های آن را به میانه مرداد مصادف با گونه های دیگر نوروز باستانی ایرانیان موکول کرد و از دولت خواست با تاکید بر این همزادان تابستانی نوروز بهاری، در اصل نوروزهای تابستانی ما، تعطیلاتی را برای مردم ایران پس از بحران کرونا که امیدوارم تا آن زمان از شدت آن کاسته شده باشد، در تابستان (مرداد) در نظر گیرد و از آنان بخواهد تا نوروز بهاری را در خانه سپری کرده و جشنهای برون خانگی خود را به نوروز تابستانی منتقل کنند. گاهشماری آیینی ایران یک گاهشمار منعطف با توجه به تنوع فرهنگی و اقلیمی موجود در ایران است و سیاستگذاران فرهنگی با توجه به اپیدمی کرونا باید از این گاهشمار منعطف به‌ منظور اقناع مردم به تغییر زمان جشنهای برون خانگی خود بهره برند. برای مثال در گیلان و رشت عزیز ما که مساله حضور شهروندان در فضاهای عمومی و عدم قرنطینه خانگی با وجود همه هشدارها مطرح است باید از مردم خواست تا فعالیتهای دید و بازدید و غیره جشن نوروز بهاری خود را در جشن نوروز تابستانی گیلان که آن یک هم یک جشن ریشه‌دار ایرانی است، بر پا دارند.

نوروز  مجازی: شبکه اجتماعی به مثابه حوزه عمومی

در طی دو دهه اخیر ایرانیان نه تنها به تقویت حوزه عمومی در فضاهای اجتماعی و کالبدی شهرهای خود پرداختند، که فضای مجازی نیز گستره دیگری از حوزه عمومی در ایران شد. این فضا از تعامل خلاق ایرانیان و توان بالای آنان در خلق معانی اجتماعی و ملی تاثیر گرفت. مجازی شدن آیین در این حوزه عمومی جدید به ویژه در مورد آیین‌هایی چون چهارشنبه سوری، یلدا، نوروز، مهرگان، سده و غیره خود را آشکار ساخت. در این فضا صورت‌های غیررسمی آیین رخ بر کردند و مردم توان خود را در خلق معانی فرهنگی آشکار ساختند. اکنون با ظهور  کرونا و خطر گسترش همه‌گیری آن، می‌توان نوروز سال "نود و نه" را #نوروزمجازی نام نهاد و دیدارها و سنت‌های سال نوی ایرانی را به فضای سیبرنتیک برد. نوروز مجازی در طی چهارده روز که با دوره حداقلی قرنطینه برابر است به نوزایی ایرانی معنایی عمیق و دیگر  خواهد داد. نوزایی نوروزی در چشم‌انداز اساطیر و روایت‌های آیینی ایران با مفهوم سلامت و باززایی جسمانی و روحانی گره می‌خورد و می‌توان از #تولددوباره_نوروزی سخن گفت، تولدی که با دور کردن بیماری رخ خواهد داد.

کرونا حوزه عمومی را در فضاهای کالبدی شهری و اجتماعی کشور با چالش روبه‌رو کرده است اما فضای مجازی می‌تواند این فضا را تداوم بخشد و نوروز که همواره با تولد دوباره ایرانیان در طی تاریخ درهم تنیده، این بار هم به تولد دوباره ما کمک خواهد کرد. کرونا از فضای مجازی ایران و نوروز مجازی شکست خواهد خورد. در فضای مجازی به دیدار هم برویم، و سنت‌های نوروزی را بر پا داریم. نوروز می‌تواند با چهارده روز طلایی و آیینی خود به کمک ما بیاید تا ویروس کرونا را از پا در آوریم.

نوروز را در خانه بمانیم و دیدار مجازی را بر جای دیدار واقعی بگذاریم و سنت‌های نوروزی را به صورت مجازی و در فضای مجازی بر پا داریم.به یاد داشته باشیم که فضای مجازی فضایی پاک است و آلوده به ویروس کرونا نیست، نوروز پاک را این بار در فضای مجازی تجربه کنیم.

چهارشنبه  سوری و آیین های درون خانگی در افق روستایی و مساله کرونا:

پژوهشگران حوزه آیین می دانند که در افق روستایی فرهنگ ایرانی،  چهارشنبه سوری بیشتر جنبه درون خانگی داشته است و در چند دهه اخیر صورت شهری این آیین با حضور مردم به ویژه جوانان در فضای عمومی و برون خانگی گره خورده است. با ظهور کرونا و خطر گسترش همه گیری آن می باید رسانه های رسمی و غیر رسمی مردم را به آیین های درون خانگی و خانوادگی چهارشنبه سوری دعوت کنند. چهارشنبه سوری با وجود فرشتگان اهورایی که در فرشته شناسی فولکلوریک ایرانی نماد امید هستند، همواره امید به روشنایی و فرا رسیدن شادی را در طی تاریخ در میان مردم ایران تقویت کرده است. بر این مبنا چهارشنبه سوری می باید در فصل سرد کرونا امید به دمیدن خورشیدی را که گرمایش چون آتش همه آلودگی ها و پلیدی ها را نابود می کند زنده نماید اما شبکه های اجتماعی و رسانه های غیر رسمی و رسمی باید جوانان و مردم را به ارزش های افق روستایی این آیین در شرایط فعلی و بعد خانوادگی آن متوجه نمایند و از مردم بخواهند که آیین های پیشواز از  سال نو چون چهارشنبه سوری و آیین سال نو یعنی نوروز را در خانه بدون تماس با افراد و حتی بستگان برگزار کنند.

جهاد  کشاورزی، مساله کرونا و بازارهای هفتگی شمال ایران:

یکی از مشکلاتی که این روز ها به‌عنوان یک مشکل در رشد اپیدمی کرونا مطرح است بازارهای هفتگی شمال ایران است. روشن است که در شهرهای استان گیلان و مازندران روستاییان عزیز به عادت همیشگی و بنا بر فرهنگ کهن خود تولیدات خویش را در بازارهای محلی عرضه می دارند.  وزارت جهاد کشاورزی می باید اقلام یاد شده را با دریافت شماره حساب از طریق پیامک از روستاییان پیش خرید کند و در زمان فرو کش کردن کرونا آن اقلام را از آنان دریافت دارد. این امر می تواند منجر به کاهش حضور فروشندگان در این بازارها شده و جلوی رشد کرونا را بگیرد. به واقع در اینجا با حمایت مالی از روستاییان امید آنان زنده مانده و حل تقریبی مشکلات آنان مانع از حضور آنان در بازارهای هفتگی می شود.

امید  آگاهانه نیاز حیاتی در مبارزه با کرونا

در کنار طلایه داران مبارزه با کرونا که پزشکان و پرستاران شجاع ایران را در بر دارد، گروه های دیگری نیز می توانند به‌این‌ مبارزه یاری رسانند. یکی از مراکز و سازمان هایی که می تواند گامی مهم در این مسیر بردارد تلویزیون است. قرنطینه خانگی می تواند به دلیل موقعیت غیر فعال شهروندان و نیز تغییر سبک زندگی آنان باعث ملال یا حتی افسردگی شود. این در حالی است که چرخش اخباری که از تعداد بیماران و فوت آنان حکایت دارد می تواند  موجب هراس در میان مردم شود. به این دلیل ایجاد یک شبکه که فیلم های کمدی محبوب ایران و جهان را پخش کند اما در طول فیلم چند بار از سوی افرادی که دارای نفوذ اجتماعی هستند چون ورزشکارها و هنرپیشه ها پیام های آگاهی بخش داده شود، می تواند ما را با فرایند امید آگاهی بخش به جنگ کرونا ببرد.

البته امید زمانی می تواند به معنی واقعی کلمه لمس شود که اقلام حیاتی چون ماسک، دستکش و مواد صد عفونی کننده و وجود زیر ساخت های پزشکی چون تخت و دستگاه اکسیژن برای بیماران فراهم آید وگرنه خنده دار ترین فیلم های دنیا هم در شرایطی که ترس از بیماری و مرگ وجود دارد نمی تواند ایجاد امید کند. مبارزه با بازار سیاه وسایل بهداشتی و پزشکی که این روزها مردم از آن سخن می گویند و گله دارند گام مهم دیگری در ایجاد امید است. به واقع زمانی که اعتماد اجتماعی بازگردد امید هم باز خواهد گشت.