هادی جعفری‌نژاد، رییس امور فرهنگ سازمان برنامه و بودجه با بیان اینکه پس از کرونا شاهد تغییرات عمیقی در حوزه نشر خواهیم بود، تأکید کرد: تصور می‌کنم با وجود خسارت‌های وارده به مؤلفان و پدیدآورندگان، ناشران و توزیع‌کنندگان، این عرصه تحولاتی خواهد داشت و این موضوع نتایج خوبی را در درازمدت برای صنعت نشر به وجود خواهد آورد. ما پس از کرونا به سمت بهترشدن بازار عرضه کتاب خواهیم رفت و مخاطبان نیز به تبع آن، انتخاب‌های هوشمندانه و بهتری خواهند داشت.

نشست «مساله کرونا و اقتصاد نشر» از سلسله پیش‌نشست‌های همایش ملی پیامدهای فرهنگی و اجتماعی کرونا با حضور مجتبی تبریزنیا (مدیر اطلاع‌رسانی خانه کتاب) و هادی جعفری‌نژاد (رییس امور فرهنگ سازمان برنامه و بودجه) و با دبیری مصطفی اسدزاده (پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات) یکشنبه ۸ تیر ۹۹ برگزار شد.

در بخش اول این برنامه هادی جعفری‌نژاد ابتدا با هدف ارائه تصویری کلی از فضای کسب‌وکارها، به نتایج یک پژوهش انجام‌شده توسط مرکز آمار ایران تحت عنوان «تأثیر کرونا بر کسب‌وکارهای ایرانی» اشاره و سپس با اتخاذ رویکرد فرصت‌محور به وضعیت صنعت نشر پرداخت. او در مورد این پژوهش گفت: دو پیمایش توسط مرکز آمار انجام شده که اولی در اسفندماه و دیگری در اردیبهشت بوده که در پیمایش دوم همان سوالات پیمایش اول برای مقایسه وضعیت پس از دوماه تکرار شده است که موضوعاتی از قبیل «میزان فعالیت کسب‌وکارهای اقتصادی»، «بیشترین تأثیر کرونا بر حوزه‌های مختلف»، «تعدیل نیروی کار»، «دورکاری»، «اشتغال نیروی جدید»، «افزایش ساعت کاری»، «تغییر تولید»، «پرداخت و حقوق و دستمزد»، «مهم‌ترین راهکار مواجهه با مشکلات مالی» و ... را پوشش می‌دهد. مطابق این پیمایش، بیشترین تأثیر کرونا بر بخش فروش بوده که تا ۵۰% کاهش را نشان می‌دهد و مهم‌ترین راهکار مواجهه با مشکلات مالی، فروش اینترنتی با میزان ۲۲% اعلام شده است. طبق این تحقیق، ۶۵% مردم از وضعیت آینده در صورت ادامه ویروس کرونا، ارزیابی منفی کرده‌اند.

رییس امور فرهنگ سازمان برنامه و بودجه با بیان اینکه صنعت چاپ و نشر به ۳ حوزه «پدیدآوری»، «انتشارات و تولید» و «عرضه و فروش» قابل تقسیم است، با توضیح درباره فرصت‌ها و تهدیدهای هر بخش تصریح کرد: هر سه حوزه متأثر از عوامل درونی و بیرونی‌ست. کرونا به‌عنوان یک عامل بیرونی بر هر سه حوزه تأثیر گذاشته است. در حوزه پدیدآوری، بحث محتوا نخستین مؤلفه در عرضه و صنعت نشر است. پدیدآوری اعم از تألیف، ترجمه و تدوین یک آرامش و فرصتی می‌خواهد که مؤلف و یا مترجم بتواند بدون مشغله کار خود را تولید کند. لذا کرونا و ایام قرنطینه فرصتی استثنایی را برای این گروه فراهم کرد. بنابراین دراین حوزه می‌توان گفت نه‌تنها آسیبی به پدیدآورندگان وارد نشد، بلکه فرصتی فراهم شد تا از آن بهره ببرند و بتوانند محتواهای خوبی تولید کنند.

درباره حوزه انتشارات و تولید نیز می‌توان گفت، به هرحال در شرایط موجود انتشار کتاب با دشواری‌هایی مواجه شده و در شرایط کلی حدود ۷۰% کاهش داشته است، اما به یمن وجود تکنولوژی‌های جدید و وسایل ارتباطی می‌توان با اتخاذ تدابیر حرفه‌ای، کاری کرد که عوامل اجرایی و نیروهای متخصص به امور انتشارات کمترین آسیب و خطر را ببینند. شورای علمی انتشارات، حروف‌چینی، صفحه‌آرایی، طراحی جلد و ... و در نهایت مدیریت انتشارات، این امکان را فراهم می‌کند که به صورت مجازی و از طریق دورکاری هم این کارها را انجام داد.

او با توضیح درباره ظرفیت کتاب‌های الکترونیک در این حوزه ادامه داد: علاوه بر تولید نسخ فیزیکی کتاب، تولید الکترونیکی کتاب هم قابل چشم‌پوشی نیست. کرونا این فرصت را فراهم کرد که بیشتر به کتاب الکترونیک توجه کنیم.  با روش نشر الکترونیک، امکان انتشار بیشتری وجود دارد اما صرف‌نظر از مزایای کتاب الکترونیکی، باتوجه به امکان یادداشت‌برداری و نشانه‌گذاری، هنوز کتاب کاغذی و مطالعه آن برای مخاطبان، حتی در کشورهای پیشرفته، جذاب‌تر بوده و بیشتر مورد استقبال است. ازسوی دیگر، کاهش مراجعه حضوری به کتابفروشی‌ها، به چرخه توزیع و عرضه کتاب، لطمه می‌زند. به‌طورکلی تولید کتاب کاغذی به‌عنوان مهم‌ترین دغدغه ناشران در شرایط موجود، دارای موانع جدی‌ و نیازمند حمایت‌های دولتی‌ست. پیشنهاد ما این است که ما به‌عنوان تأمین‌کننده منابع، مبلغ خرید کتاب را بیشتر و سریع‌تر در اختیار وزارت فرهنگ و ارشاد قرار دهیم و این وزارتخانه نیز، به‌جای دادن یارانه مستقیم به اهالی نشر، فرآیند خرید کتاب را بیشتر و سریع‌تر و پرداخت آن را به‌موقع‌ انجام دهد. موضوع دیگری که به این وزارتخانه پیشنهاد کردیم این بود که به امر کتابفروشی هم از طریق خرید کتاب از ناشر و هم از طریق فروش فصلی کتاب کمک کند.

جعفری‌نژاد حوزه عرضه و فروش را با دو وضعیت متفاوت مواجه دانست و خاطرنشان کرد: ما از یک طرف افزایش میل به خواندن در میان مخاطبان را داریم و از طرف دیگر، عدم امکان مراجعه به کتابفروشی‌ها به دلیل محدودیت‌ها و خودمراقبتی‌ها. بنابراین در قرنطینه‌بودن، وجه مشترک معضل و فرصتی‌ست که نتیجه آن، بستگی به تدابیر ما دارد. این معضل ناشی از روش سنتی خرید کتاب است. اگر ما نتوانیم معضل عدم مراجعه حضوری را حل کنیم، این فرصت را از دست خواهیم داد. راه‌حل جایگزین علاوه بر کتاب‌های الکترونیکی، این است که بتوان کتاب‌های فیزیکی را از طریق عدم مراجعه حضوری برای مردم فراهم کنیم. در دنیا تدابیری برای آن اندیشیده شده که سایت آمازون ازجمله آن‌هاست. بنابراین فروش الکترونیکی کتاب کاغذی، راه‌حل آن است. «طراحی پرتال‌های جمعی برای عرضه کتاب با حضور ناشران کتاب»، «امکان تبلیغات وسیع در فضای مجازی و دادن تخفیف‌های ویژه توسط ناشران» و «برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب» ازجمله راهکارهایی‌ست که می‌توان در حوزه عرضه و فروش پی گرفت.

جعفری‌نژاد در پایان با بیان اینکه پس از کرونا شاهد تغییرات عمیقی در حوزه نشر خواهیم بود، تأکید کرد: تصور می‌کنم با وجود خسارت‌های وارده به مؤلفان و پدیدآورندگان، ناشران و توزیع‌کنندگان، این عرصه تحولاتی خواهد داشت و این موضوع نتایج خوبی را در درازمدت برای صنعت نشر به وجود خواهد آورد. ما پس از کرونا به سمت بهترشدن بازار عرضه کتاب خواهیم رفت و مخاطبان نیز به تبع آن، انتخاب‌های هوشمندانه و بهتری خواهند داشت.

در بخش بعدی این برنامه، مجتبی تبریزنیا با اشاره به آمارهای حوزه نشر گفت: برآیند کلی آمارها نشان می‌دهد که وخامت اوضاع نشر مربوط به دوران کرونا نیست و ما قبل از کرونا هم درگیر آن بودیم. ما در سال‌های پس از انقلاب از نظر شمارگان و تعداد عناوین، عمدتاً شاهد افزایش بودیم هرچند در سال‌های اخیر، به خصوص در دوران تحریم‌ها (اوایل سال‌های ۹۰) با کاهش عناوین در این سال‌ها مواجه شدیم. در این سال‌ها وضعیت نشر اوضاع خوبی نداشته است. ما در حوزه نشر همواره این نگرانی‌ها را داشته‌ایم و پدیده کرونا اتفاقی بود که تأثیر فشارها را دوچندان کرد. ما اگر اقتصاد نشر را متشکل از سه حلقه ناشران، کتابفروشی‌ها و توزیع‌کنندگان بدانیم، فعالیت هرسه بخش در اواخر سال ۹۸ و اوایل سال ۹۹ اوج کاهش را داشته‌اند. به گونه‌ای که انبارهای توزیع‌کنندگان پر شد و خالی نشد.

او با بیان اینکه هنوز ارزیابی درست و دقیقی نمی‌توانیم از دوران کرونا داشته باشیم، ادامه داد: ما فعلاً در مرحله عبور از این دوران هستیم و کسی نمی‌تواند آن را برآورد و میزان تبعات آن را ارزیابی کند. اما آنچه که اتفاق افتاد این بود که کرونا بحث‌های چندساله درباره روی‌کردن به عرضه دیجیتال را تحقق بخشید. این تغییر شکل عرضه از چاپی به الکترونیک، تغییری‌ست که شاید به اجبار اتفاق می‌افتد و کرونا آزمون خوبی بود که باعث شد این شرایط را فراهم و تحقق آن را تسریع ببخشد.

گزارش از: فریبا رضایی