نشست نقد کتاب «جامعه‌شناسی شعارهای انقلاب اسلامی ایران»، چهارشنبه ۴ اسفند ۱۴۰۰، با حضور عماد افروغ (جامعه‌شناس و استاد دانشگاه)، علی مرشدی‌زاد (دانشیار گروه علوم‌سیاسی دانشگاه شاهد)، محمدحسین پناهی (نویسنده کتاب) و دبیری علیرضا کلانتری مهرجردی، به‌مناسبت چهل‌وسومین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، با همکاری موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد.

در بخش اول این برنامه محمدحسین پناهی با بیان اینکه برای فهم جایگاه کتاب «جامعه‌شناسی شعارهای انقلاب اسلامی ایران» در جامعه‌شناسی انقلاب، باید به مراحل انقلاب نگاه کرد، گفت: من این موضوع را در سه مرحله شکل‌گیری شرایط انقلابی، فرآیند جنبش انقلابی و فرآیند شکل‌گیری و استقرار نظام انقلابی بعد از سرنگونی رژیم پهلوی می‌بینم. اجزای این سه مرحله، شامل رهبری، سازماندهی، بسیج انقلابی، ایدئولوژی انقلابی، نیروهای مختلف درگیر در انقلاب و ... می‌شود. درواقع بحث شعارهای انقلاب، مربوط به ایدئولوژی انقلاب می‌شود اما این ایدئولوژی انقلابی، وابسته و مرتبط با بقیه اجزاست و به همین دلیل است که نقش مهمی در انقلاب دارد.

او با توضیح درباره این اثر خود افزود: این مطالعه درواقع، مطالعه فرهنگ سیاسی انقلاب است که می‌تواند بسترساز مطالعات دیگر در این زمینه شود. من در این کتاب، شعارها را جمع‌آوری و از غیر شعارها تفکیک کردم. هیچ انقلاب دیگری را نمی‌شناسم که انقدر شعارهای انقلابی داشته باشد.  بیش از ۴ هزار شعار شناسایی و در ۶ محور دسته‌بندی شدند. ۸۸۵ شعار یا ۲۱% آن‌ها مربوط به نظام پیشین، ۸۶۰ مورد درباره چگونگی سرنگون کردن نظام، ۵۹۳ مورد درباره مسائل و درگیری‌های پس از سرنگونی، ۶۴۳ مورد یعنی حدود ۱۵% شعارها مربوط به شخصیت‌های انقلابی، ۴۳۴ مورد یعنی ۱۰% آن‌ها درباره نظام و شخصیت‌های بین‌المللی که انقلاب نسبت به آن‌ها جهت‌گیری کرده و ۷۳۸ مورد یعنی ۱۸% درباره نظام آرمانی‌ای که مردم به دنبال آن بودند، بود. در پایان، یک تجزیه و تحلیل موضوعی هم از شعارها انجام دادم که می‌توانست یک نمایی دیگر از شعارهای انقلابی به ما دهد. از میان این تحلیل، ۳۲۶۹ مورد یعنی ۸۷% شعارها مربوط به حوزه سیاسی بود.

پناهی این کتاب را یک کار مقدماتی و گام بعدی را مربوط به تحلیل مضمونی شعارها دانست تا نمایی کامل‌تر از شعارها و فرهنگ سیاسی انقلاب به دست دهد که او این کار را در آستانه چاپ اعلام کرد.

در بخش بعدی این نشست عماد افروغ در وصف نکات مثبت این کتاب، گفت: در این کتاب نویسنده اظهار می‌دارد که پژوهشش تبیینی نیست و هدف خود را بررسی علل شکل‌گیری شعارهای انقلابی نمی‌داند. او کار خود را توصیفی می‌داند که هدف اصلی آن، تجزیه و تحلیل و توصیف شعارهای انقلاب اسلامی‌ست. نویسنده در این کتاب به‌رغم اینکه بحث توصیفی محض را مطرح می‌کنند، بلافاصله متوجه این موضوع هستند که برای توصیف علمی هم، بی‌نیاز از مباحث نظری نخواهیم بود که ایشان این چارچوب مفهومی خود را از تلفیق مفاهیم مناسب چند نظریه ایجاد می‌کنند. این کتاب با شهود پدیدارشناختی ما در انقلاب اسلامی کاملاً سازگار است. یکی از نکات برجسته این کتاب این است که اشاره می‌کند به اینکه شعارهای مربوط به اهداف و آرمان‌های انقلاب اسلامی، انتزاعی هستند و نباید دنبال وجه انضمامی خاص گشت. این وجه برجسته‌ کتاب است که ما اهداف و آرمان‌ها را در قالب یک نگرش انتزاعی ببینیم.

هرچند که حفظ بی‌طرفی خیلی دشوار است اما نویسنده این کتاب، تمام تلاش خود را کرده که این بی‌طرفی را حفظ کند و این کار ایشان، ستودنی‌ست.

افروغ با انتقاد از بی‌مهری نسبت به آثار انقلاب اسلامی افزود: این کتاب یک سند و یک شعار است؛ نه شعار به معنای کاذب قضیه. این کتاب یک شعار و سندی استوار است در اسلامی بودن نظام و رهبری امام خمینی (ره) که نباید مورد بی‌مهری قرار گیرد. هم‌چنین به فراگیر و چندطبقاتی بودن شعارها و اثربخشی آن‌ها اشاره کرده است. اینکه این شعارها برخاسته از ماهیت خود انقلاب، چند هدف را دنبال می‌کرده و فقط منحصر در یک طبقه خاص نبوده است. و اما مورد آخر اینکه این کتاب به دلیل اینکه نویسنده کتاب هدف خود را توصیف شعارها قرار داده، به عنصر تاریخی بروز انقلاب اسلامی توجه نمی‌کند که اگر این عنصر تاریخی به آن اضافه شود، در تلفیق آن‌ها می‌تواند موثرتر باشد.

علی مرشدی‌زاد سخنران بعدی این نشست، ضمن ستودن زحمات آقای پناهی در نوشتن این کتاب، درباره برخی ویژگی‌های انقلاب اسلامی اظهار داشت: شعار هر انقلاب، تابلوی یک انقلاب محسوب می‌شود و آیندگان براساس همین شعارها درباره آن انقلاب و چگونگی تحقق یافتن این شعارها، داوری می‌کنند. ما از طریق همین شعارها می‌توانیم ابعاد مختلف انقلاب را تحلیل کنیم. همچنان که دکتر افروغ به درستی اشاره کردند، انقلاب ایران، یک انقلاب فراطبقاتی بود. همچنان که ویژگی‌های یک انقلاب چپ را دارد و در آن حضور افراد از طبقات پایین جامعه با اهداف عدالتخواهی را می‌بینیم و هم، ویژگی‌های یک انقلاب لیبرال را که در آن طبقات متوسط و متوسط جدید بسیج شدند و به صحنه آمدند و نیز، برخی عناصر و ویژگی‌ انقلاب‌های راست را می‌توانیم در آن ببینیم. این ترتیب در انقلاب ما و در شعارهای انقلاب قابل مشاهده و بررسی هستند.

عضو هیأت‌علمی دانشگاه شاهد به ذکر نکات خود در باب این کتاب پرداخت و خاطرنشان کرد: نکته‌ای که در این کتاب شاید از چشم نویسنده پنهان مانده، عدم تفکیک شهرها و روستاها در بحث شعارهای انقلابی‌ست. بهتر بود این تفکیک صورت می‌گرفت. چراکه بیشتر از آنکه مطالعات شهری و روستایی درباره انقلاب ما صورت گرفته باشد، مطالعات یا تهران‌محور هستند یا مسائل مربوط به انقلاب کلی دیده شده‌اند. در آن زمان، شعارهایی که در مناطق مرکزی و جنوبی کشور مطرح می‌شود، باتوجه به ماه محرمی که منجربه انقلاب شد، خیلی نزدیک به نوحه بودند. به‌عبارت دیگر، نوحه‌ها انقلابی شده بودند که بررسی این نوحه‌ها هم، جای بررسی دارد.

نکته دیگر این است که شاید تفکیک شعارها از حیث زمان زیاد امکان‌پذیر نباشد اما بررسی سیر تحول شعارها به لحاظ زمانی باید موردتوجه قرار گیرد. هم‌چنین، جای تحقیق درباره دیوارنوشته‌ها و احیاناً کارهای گرافیکی دراین کتاب، خالی‌ست. بررسی خاستگاه شعارها هم خیلی مهم است. فهم اینکه شعارها خصلتی دینی، چپ، ناسیونالیستی و... دارند، مهم است. لذا باید بدانیم شعارهای انقلاب اسلامی از چه منشأیی نشأت می‌گیرند.

گزارش از: فریبا رضایی