در گذشته پیوندهای فوتبال با حوزه‌های دیگر مغفول بود. همیشه فوتبال یک امر سرگرمی تلقی می‌شد و به‌رغم اینکه پیوندهایی با حوزه‌های دیگر اجتماعی، اقتصادی و سیاسی داشت، معمولاً این پیوندها نادیده گرفته می‌شد. اما در دو دهه اخیر به دلیل تلاش‌های انجام‌شده، پیوندهای فوتبال با عرصه‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی پررنگ شده است.

موضوع مهم رابطه هویت و فوتبال است. یکی از ویژگی‌های هویت، تحول تاریخی آن است. هویت امر ایستا نیست و تحول تاریخی هویت، تحت‌تأثیر عوامل مختلف روی می‌دهد. ویژگی دیگر آن، تعامل‌پذیری است. هویت همیشه در تعامل یا در تقابل با دیگری تعریف می‌شود. مرکب‌بودن، ویژگی سوم هویت است. هویت یک امر بسیط و ساده نیست و برخاسته از عوامل متعدد تاریخ، جغرافیا، فرهنگ و ... است. تعریف هویت بستری را فراهم می‌کند تا بتوانیم از ورزش به عنوان یک پدیده بسیار مهم استفاده کنیم. اکثر ورزش‌ها این قابلیت را دارند اما فوتبال بیشتر از بقیه این ظرفیت را دارد.

وقتی کشورها سعی می‌کنند تیم خود را به عنوان یک ممیزه ملی در عرصه بین‌المللی تعریف کنند، تا هم غرور ملی و هم منزلت بین‌المللی برای جامعه خود ایجاد کنند، بحث هویت در میان است. بنابراین وقتی تیم‌ها در عرصه جام جهانی حضور پیدا می‌کنند، صرفاً مسأله چند نفر بازیکن نیست که در زمین بازی می‌کنند. هرچند جنبه سرگرمی آن مهم است اما همه آن‌ها نمایندگی یک ملت را برعهده دارند که زیر یک پرچم که نماد ملی آن‌هاست، بازی‌ می‌کنند. به همین دلیل است وقتی تیمی می‌بازد، ناراحتی برای کل ملت ایجاد می‌شود و متقابلاً وقتی پیروز می‌شود، شور و اشتیاق را برای همه ایجاد می‌کنند. بنابراین جام جهانی یک آوردگاه بزرگی است که در کنار رقابت‌های ورزشی، تیم‌ها عناصر و ارزش‌های فرهنگی جامعه خود را نمایندگی می‌کنند.

اهمیت جام جهانی از این جهت است که هویت ملی را پررنگ می‌کند. در جام جهانی، هویت‌های محلی یا هویت‌های موضوعی کم‌رنگ می‌شوند و زیر چتر هویت ملی قرار می‌گیرند. به گونه‌ای که به راحتی می‌توانیم همبستگی و رنگ ملی را در آن ببینیم. حال سیاستگذاران باید ببینند چطور می‌توانند با برنامه‌ریزی‌های آگاهانه، از این مسأله بیشترین استفاده را ببرند.

شناخت ابعاد چندوجهی فوتبال اهمیت دارد. ما تا شناخت دقیقی از موضوع نداشته باشیم، سیاستگذاری و انجام بقیه مواردی که تابع آن هستند، ناقص خواهد بود. موضوع ذوابعاد بودن فوتبال باید موردتوجه قرار گیرد. ما باید یک شناخت دقیق از پدیده فوتبال پیدا کنیم و از منظرهای مختلف آن را مورد بررسی قرار دهیم. به طوری که سهم و نقش هرکدام از نهادهای مختلف ذیربط مشخص شود. بنابراین مهم‌ترین مسأله برای اینکه بدانیم چه کاری باید بکنیم، شناخت است. در سایه شناخت است که می‌توانیم سیاستگذاری درستی انجام دهیم. این شناخت ساده هم نیست و گمان نکنیم با برگزاری یک نشست می‌توانیم به آن برسیم. بلکه این موضوع باید انقدر تکرار شود تا در دستورکار ملی کشور قرار گیرد.

سیاستگذاری مناسب در گرو فهم هدف از حضور در جام جهانی است. چین در دهه ۹۰ که بحث جهانی‌شدن مطرح شد، با یک تأخیر زمانی خاصی وارد پدیده‌های جدید شد. فهم چینی‌ها از جهانی‌شدن در آن دوره، یک فهم اقتصادی بود. کم‌کم مسائل فرهنگی هم به مسائل امنیتی آن‌ها اضافه شد و درنهایت متوجه شدند یک دریچه‌ خاصی که می‌تواند هویت جدید آن‌ها را پررنگ کند، فوتبال است و به همین دلیل روی آن سرمایه‌گذاری کردند.

ما نیز باید بتوانیم به این سوال پاسخ دهیم که چرا رفتن به جام جهانی فوتبال برای ما مهم است؟ اگر مسئولان بتوانند یک پاسخ روشن به آن دهند، آن وقت می‌توانند سیاستگذاری‌های متناسب با آن هم داشته باشند. باید ببینند آیا صرف حضور مهم است یا مسائلی مثل هویت ملی، برندسازی، غرور ملی، مسائل اقتصادی، گردشگری؟ به تبع پاسخ به این سوال، می‌توانند به اهدافی که مدنظر دارند، برسند.

پی‌نوشت: 

این متن، خلاصه سخنان علی صباغیان، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران در نشست «جام جهانی، رقابت هویت و فرهنگ‌ها» است که مرداد ۱۴۰۱ در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شده است.