طرح پژوهشی «گستره زبان فارسی در افغانستان، با محوریت شاهنامه فردوسی» در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات انجام شد.

در این اثر پژوهشی، اهمیت شاهنامه در قلمرو زبان فارسی در افغانستان، مورد بررسی قرار گرفته است. این بررسی، شامل شعر، سامان سیاسی و زمامداران، نظام آموزشی، رسانه­ها و مثل­های رایج در افغانستان می­شود. در حد ممکن تلاش صورت گرفته تا با استفاده از منابع نوشتاری، گفت­گو با چهره­ های فرهنگی، حضور شاهنامه در پهنۀ زندگی فردی و جمعی مردم افغانستان مورد کنکاش قرار بگیرد.

در این اثر، ابتدا شاهنامه به عنوان یک جهان­بینی و حوزۀ بزرگ مفاهیم ارزشمند انسانی و هستی­‌شناختی معرفی شده است. تا در ذیل این چتر ارزشی و معرفت­شناختی، سویه‌های مختلف ادبی، سیاسی، آموزشی، رسانه‌­ای و فولکلوریک مردم افغانستان به بحث گرفته شود.

یافته­‌ها در این اثر نشان می‌­دهد که حضور شاهنامه در میان مردم عادی عمیق و معنادار است. دلیل این مدعا، موجودیت ده­ها و شاید صدها ضرب­‌المثل و سخنان حکمت­‌آمیز رایج در میان مردم افغانستان اند که متأثر از شاهنامه می­‌باشند. این همگونی یا از راه تأثیرپذیری است و یا از راه توارد. همچنان، شاعران و ناظمان افغانستان تا پیش از صدسال اخیر، حماسه­‌هایی را به سبک شاهنامه تحت عنوان جنگ­نامه سروده اند.

در یک قرن اخیر، حضور شاهنامه در این گستره‌­ها، دچار دگردیسی شده است. این دگردیسی می­تواند معلول علت­ها و دلایل مختلف باشد که در سه بخش، قابل جمع­‌بندی است. اول، سیاست تبعیض‌آمیز زمامداران و حکومت­ها در طول تاریخ. دوم، تحولات اجتناب­‌ناپذیر در زندگی جمعی و فردی مردم افغانستان. تحولاتی که ناشی از اتفاقات دنیای مدرن و فرایند حوادث سیاسی در این کشور بوده اند. سوم، ضعف و سهل‌­انگاری نهادها و کسانی که خود را متعهد به زبان و فرهنگ فارسی قلمداد می­کنند اما زمانی که فرصت و زمینه­ برای خدمت به این فرهنگ فراهم می‌­شود؛ از خود بطالت و کاهلی نشان می­دهند.

به استناد این پژوهش، شاهنامه‌­پژوهی در افغانستان، تبدیل به جریان نشده است. تاکنون هیچ نهادی پیرامون شاهنامه فعالیت ندارد. شناخت مردم از شاهنامه، همان شناخت سنتی است. مواجهۀ مردم با شاهنامه، بیش­تر جنبۀ سرگرم­‌کننده دارد.

پژوهش­‌های صورت گرفته پیرامون شاهنامه در افغانستان، اغلب با این هدف صورت گرفته اند که اثبات کنند اکثر جغرافیاهای نامبرده ­شده در شاهنامه، در افغانستان موجودند نه جای دیگر. یا استناد به بیت ­هایی کنند که واژۀ دری در آن آمده است تا بگویند که زبان فارسی در افغانستان دری است نه فارسی. چنین مواجهه‌­ای با شاهنامه، از یک طرف، تحریف معنای و تاریخی را به همراه دارد و از طرف دیگر، باعث فروکاست معنایی در این اثر همه جانبه می­شود. آنان ممکن است بخشی از واقعیت را بیان کنند. ولی برایند چیزی دیگری از آب در می آید. درواقع به جای بازتولید مفاهیم همگرایانه و وحدت­بخش، شاهنامه مستمسک و دست­آویزی برای تفرقه و جدایی ملت­هایی می­شوند که تاریخ، فرهنگ، زبان و کهن الگوهای مشترک دارند.