نشست تخصصي « وضعیت هنرهای تجسمی به مثابه مواریث فرهنگی ایران » روز یکشنبه ۲۱ آبان   با حضور دکتر الیاس صفاران عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور و جمعی از علاقمندان این حوزه، در اتاق جلسات پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.

صفاران در ابتدای نشست، ضمن تعاریف مختصر از هنر و مواریث فرهنگی از منظر علما و فلاسفه، به بیان دیدگاه‌های زیبا‌شناسانه از هنر و ذکر غایت آن از منظر هنرمندان مسلمان پرداخت. وی با توضیح اختلاف دیدگاه فلاسفه در خصوص هنر  گفت از منظر افلاطون، «هنر تقلیدی از طبیعت است» در حالیکه از نگاه اسکاروایلد «هنر کلید فهم زندگی است». وی افزود تعریف از هنر هر چه باشد، کشش و کوششی آگاهانه و خلاقانه جهت تبیین احساسات درونی و پاسخگویی به نیازهای بیرونی در قالبی زیبا وجذاب است.

عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور در ادامه به تعریف مواریث فرهنگی، انواع آن و نقش این مواریث در سطوح ملی و جهانی اشاره داشت و گفت: بخش اعظمی از مواریث فرهنگی اعم از ملموس یا ناملموس، هنرها هستند که گروهی از آنها با نام هنرهای تجسمی شناخته می‌شود. وی افزود مواریث فرهنگی ممکن است متعلق به حال باشند و یا مربوط به گذشته؛ برای مثال آثار باستانی از مواریث فرهنگی گذشته‌اند که البته با زمان حال نیز مرتبطند.

صفاران گفت: برخی معتقدند که میان میراث فرهنگی و اثر باستانی رابطه عموم و خصوص برقرار است به ترتیبی که فقط بعضی از آثار باستانی میراث فرهنگی است. حال اینکه اگر دقت کنیم هر اثر باستانی میراث فرهنگی است. صفاران در ادامه در تعریف ثروت‌های فرهنگی تصریح کرد: آن قسمت از میراث فرهنگی که در عین ارزش فرهنگی، ارزش اقتصادی نیز داشته باشد ثروت فرهنگی قلمداد می‌شود. عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور در ادامه به انوع میراث فرهنگی اشاره کرد و گفت:  آثار منقول شامل تمام اشیای تاریخی منقول و کارهای دستی ظریف و تزیینی مانند نقاشی،کتاب،یافته‌های باستانشناسی و امثال آنها مواریث فرهنگی‌اند که باید برای انتقال به آینده و استفاده‌های لازم در موارد مختلف مورد حفاظت قرار گیرد و حتی برخی از آنها را باید به مثابه اشیا موزه‌ای نیز معرفی کرد.

صفاران افزود: آثار غیرمنقول (بناها) و تزیئنات وابسته به آنها که اغلب در ارتباط با محیط خود هستند باید به دلایل مختلف تاریخی ،هنری، علمی، مذهبی، اجتماعی و غیره مورد حفاظت قرار گیرند زیرا از مواریث فرهنگی‌اند که اگر کارکرد اقتصادی یابند قابلیت‌شدن تبدیل به ثروت را به شایستگی دارند. 

صفاران در ادامه به وجوه مختلف بهره وری سایر کشورها از مواریث باستانی، هنری و فرهنگی‌‌شان اشاره کرد و در خصوص بهره‌وری علمی و فرهنگی از این منابع گفت: مهم‌ترین بهره‌وری که بعضی از کشورها از مواریث باستانی و فرهنگی خود داشته‌اند بهره‌وری علمی و فرهنگی بوده است. آنها برای این منظور و به‌طور مستقیم و بی‌واسطه، مواریث علمی و فرهنگی را که از پیشنیان دریافت نموده‌اند همراه با آنچه که خود نیز بر آن افزوده‌اند، برای فرزندان خود یا نسل‌های بعد به‌نحوی شایسته به ارث گذاشته‌اند. وی در ادامه گفت: بهره‌وری علمی و فرهنگی برخی از این آثار بین‌المللی است زیرا آنها جزء میراث جهانی محسوب می‌شوند و مالکیت عمومی آنها به همه انسان‌ها تعلق دارد. برای نمونه مواریثی که در قالب آثار تاریخی پارک‌ها یا موزه‌های طبیعی دسته‌بندی می‌شوند.

صفاران ضمن گزارشی از روند رو به رشد بهره‌گیری علمی و فرهنگی از مواریث فرهنگی در شهر پاریس، به آمار بالای استفاده کنندگان از برخی آثار فرهنگی و تاریخی موجود در پاریس اشاره کرد که آورده اقتصادی کلانی را برای کشور فرانسه به همراه داشته است. وی همچنین درباره بهره‌وری تاریخی، هنری، آموزشی از مواریث فرهنگی اظهار داشت: امروزه در کشورهای پیشرفته به لحاظ فرهنگی احترام خاصی برای میراث‌های باستانی و تاریخی وجود دارد و این احترام، تنها محدود به بناها یا آثار معروف نیست بلکه در برگیرنده تمام آثار ناشناخته و کوچک نیز هست. وی افزود: دلیل این امر آن است که همه آنها  از کوچک و بزرگ، عناصر تشکیل دهنده تاریخ تمدن بشریت برشمرده می‌شود و از این روی نیز قابل احترام است. اکنون بسیاری از کشورها، ضمن سرمایه‌گذاری‌های اصولی و مناسب،بهره وری‌های شایسته‌ای را در زمینه اقتصادی از این مواریث داشته‌اند.

صفاران در ادامه  به تعریف علم اقتصاد  از دیدگاه برخی از صاحب‌نظران پرداخت و درباره دیدگاه  آلفرد مارشال گفت: علم اقتصاد از یک سو مطالعه ثروت و از سوی دیگر بخشی از مطالعه انسان است. وی در ادامه در توضیح رفتار اقتصادی تصریح کرد: گری بکر در کتاب «رویکرد اقتصادی بر رفتار انسان» بیان می‌کند که اقتصاد تنها تخصیص کالاهای مادی نیست و می‌گوید علم اقتصاد، علم رفتار انسان در مواجهه با مسائل اقتصادی است.

وی در ادامه ضمن اشاره به تعریف هنرهای تجسمی به توضیح کالاهای فرهنگی پرداخت و اظهار داشت: کالای هنری عبارت است از شی یا خدمتی قابل استفاده و مفید که دارای ویژگی‌های خاص زیباشناختی و یا خدمتی قابل استفاده و مفید باشد. خدمات یا اشیایی که دارای ویژگی های زیباشناختی بوده و توسط افرادی از جامعه برای ارضا نیازهای فرهنگی و هنری سایرین تولید و ایجاد گردد و در فرآیند مبادله با کالاها و خدمات دیگران اعم از فرهنگی یا غیر فرهنگی معاوضه گردد. وی در ادامه به ویژگی‌های این دسته از کالاها اشاره کرد و گفت: تولید آنها نیازمند ایده‌ها و خلاقیت انسانی است،  این کالاها وسیله انتقال پیام‌هایی هستند که ایده‌ها و عقاید افراد را منتقل می‌کنند و همچنین این کالاها علاوه بر این‌که حامل ارزش‌های فرهنگی هستند ارزش‌های اقتصادی را هم تعیین می‌کنند که این ارزش‌گذاری دلایل فرهنگی و اجتماعی هم دارد.

صفاران در ادامه این نشست به تاریخچه هنرهای تجسمی و تولید هنری در ایران و جهان اشاره کرد و گفت:

در اواخر سال ۱۹۸۰ بر خانه‌های حراجی آثار هنری رونق یافتند اما در اوایل ۱۹۹۰ این بازار با شکست روبه رو شد. آمریکا، از دیگر کشورهای اروپایی، به عنوان بزرگ‌ترین بازار هنر جهان، با سهم جهانی ۴۷ درصد از دیگران پیشی گرفت. این در حالی بود که اروپا، فرانسه و بریتانیا پیشتاز بودند.در آسیا هم هنگ‌کنگ هم‌چنان بر بازار هنر تسلط داشت. وی افزود: در دوران جدید و با فعالیت گسترده خانه‌های حراجی مثل کریستی،ساتبی،آرت‌نت و غیره که در مناطق مختلف جهان به ویژه در نیویورک و لندن برگزار می‌شود سهم هنر در مسائل اقتصادی در جهان گسترش داشته است.

عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور تصریح کرد: در ترکیه، سرمایه‌گذاری براساس دلار آمریکا در بازار هنر، نسبت به سپرده بانکی ۱۲ ‌ماهه ارزش  بیشتری دارد. همچنین در سال های ۱۹۹۰ تا۱۹۹۹  سرمایه‌گذاری در طلا ارزش کمتری نسبت به سرمایه‌گذاری در هنر داشته است. وی ادامه داد: همچنین بازار سهام و بازار مبادلات ارزی، ارزش مشابه اقتصادی با بازار هنر  داشته است.در ترکیه،سرمایه‌گذاری در وادی هنر توانسته تا حدودی هم‌رده با بازارهای غیرهنری باشد.

صفاران با تاکید بر  اینکه بحث اقتصادی هنر، از آغاز تمدن بشر به وجود آمد تصریح کرد: هنر به عنوان حامی هدف‌های سیاسی حاکمیت عمل می‌کرد و حمایت پادشاهان از هنر به منظور استحکام پایه‌های اصلی حکومت بوده است. وی با اشاره به اینکه با ورود اسلام به  ایران، باز هم هنرمندان در جهت استحکام بنیان‌های حکومتی و سیاسی پادشاهان ایفای نقش می کردند. وی افزود: دوره پهلوی به عنوان یکی از مهم‌ترین دوراه‌ها در عرصه اقتصاد و بازار هنرهای تجسمی در ایران  شناخته می‌شود. این دوره را می توان دوره شکل‌گیری جریان اقتصاد و بازار امروزین هنرهای  تجسمی در ایران نامیددر این باره یکی از مهم ترین و ماندگارترین طرح‌هایی که به اجرا در آمد،افتتاح موزه  هنرهای معاصر تهران بود.در این موزه آثاری از هنرمندان شهیر دنیا چون پیکاسو، مارسل دوشان و غیره خریداری و به مجموعه خصوصی اضافه شد. موزه هنرهای معاصر تهران نقطه عطفی در هنر معاصر ایران و یکی از دلایل اصلی شکل‌گیری جایگاه هنری ایران در صحنه جهانی هنر گردید.

عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور در تحلیل اقتصاد هنرهای تجسمی ایران در دوران بعد از انقلاب چنین اظهار داشت: در ۲۰ سال ابتدایی انقلاب تقابل جدی دو جریان مربوط به هنرمندان چپ‌گرا و هنرمندان وابسته به انقلاب اسلامی دیده می‌شود. وی گفت: گروه اول در موضع اپوزیسیون و روشنفکران بودند و گروه دوم از حمایت دولتی برخوردار بودند. وی افزود: بعد از حدود ۲۰ سال در دولت اصلاحات، (از ۷۶ به بعد)این تقابل کمرنگ شد اما اختلافات همچنان ادامه داشت. وی در ادامه گفت: در سال‌های ۴۰ و ۵۰ دوران گفتمان هویت‌طلب با التقاطی از سنت و مدرنیسم بود و در اواخر دهه ۵۰ جریان چپ انقلابی هم اضافه شد. در آن زمان گالری‌های محدودی وجود داشتند که فقط آثار هنرمندان متجدد را عرضه می‌کردند به همین نسبت خواست این آثار هم کاهش پیدا کرد. با تغییر سبک به پست مدرنیسم آثار جدیدی برای علاقه‌مندان به نمایش گذاشته شد و به طبع خواسته‌های آنها هم تغییر کرد. افزایش تعداد گالری‌ها به دیده شدن آثار کمک شایانی کرد اما بعد از انقلاب به مدت ۲۰ سال امکان ارتباط با غرب به دلیل جنگ و تحریم وجود نداشت و به همین دلیل آثار هنری بازار منطقه‌ای و جهانی خود را از دست دادند. وی افزود: بعد از سال ۷۶ راه‌های جدیدی از طریق برخی از مهاجرین و از همه مهم‌‌تر از طریق اینترنت برای برقراری ارتباط با بازار جهانی فراهم شد. برگزاری نمایشگاه‌های آثار هنرمندان در دانشگاه‌ها و سپس در موزه‌ها (از جمله موزه هنرهای معاصر) باعث رونق نسبی در ارائه و فروش آثار شد اما با ورود ایران به عرصه عرضه و تقاضای جهانی از طریق حراج کریستی که در لندن برای آثار هنر معاصر ایران برگزار شد، قاعده به‌هم خورد چون غرب میلی به پرداخت سرمایه نمادین به این هنر نشان نداد. اما با گذشت زمان و حضور مداوم هنر ایران در حراجی‌ها و اکسپو‌های جهانی، نظرات تغییر کرد و ورق به سود این آثار برگشت.

صفاران در ادامه سخنان خود درباره اقتصاد هنرهای تجسمی در بازارهای جهانی و منطقه­ ای  گفت: در دنیای کنونی کشوری در زمینه هنرهای تجسمی موفق عمل می کند که بر بازارهای منطقه ای و جهانی تسلط داشته باشد.در هنرهای تجسمی ایران، به خصوص در یک دهه اخیر، تسلط بر بازارهای منطقه ای مشهود است. رویدادی که هنرمندان،گالری‌داران و اکسپوهای فروش را به تکاپو انداخته است.با این تفاسیر بررسی بازارهای منطقه‌ای و جهانی هنرهای تجسمی از اهمیت بسزایی برخوردار است.

صفاران در بخش دیگر سخنان خود به مبحث کارآفرینی اشاره داشت و اظهار کرد: کارآفرین به واحدی جدید یا در حال فعالیت گفته می‌شود که محصول یا خدمتی جدید را تولید کرده یا اقدام به توسعه و بکارگیری روش‌های تولید جدید یا عرضه کالاها و خدمات موجود با هزینه کمتر می کند. در این باره باید گفت که عوامل مختلفی بر میزان کارآفرینی در یک جامعه موثر است که از جمله آنها می‌توان به مسائل فرهنگی، موقعیت اجتماعی یک کشور، موقیعت جغرافیایی و ... اشاره کرد.

صفاران گفت فرهنگ کارآفرینی موجب تحقق اقتصاد مقاومتی است. اقتصاد مقاومتی بر بها دادن به خلاقیت و نوآوری استوار است. کارآفرین از میان ایده‌های ناشی از خلاقیت خود و دیگران و ترکیب آن با فرصت‌های بازار این ایده را با تلاش پیگیر و مستمر به یک فرصت کارآفرینانه تبدیل می‌کند و با راه‌اندازی کسب و کار به آن عینیت می‌بخشد. بنابراین نوآوری، توانایی به کار بردن راه‌حل‌های خلاق برای مسائل، مشکلات و فرصت‌هاست.

 صفاران در خاتمه افزود: واژه يا مقوله پرراز و رمز بهره‌وری، به هر زباني كه تعريف شود، آينه روشنی است كه شايستگی ها و و پويش‌ها، و همت‌ها را مي‌نمايند … . هر چند بهره‌وری ابعاد مختلفی دارد امّا تعريف رايج بهره‌وری معمولاْ همه شكوه و جلال اين مقوله پر معنا را در بعد اقتصادی آن خلاصه می كند. البته، انتظار ديگری هم نيست؛ چرا كه اين تعريف از جايی آمده است كه زبان منفعت اقتصادی را نمی شناسد و جز با اين زبان گفتگو نمی كند.

عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور پیشنهادات خود را به منظور توسعه بهره‌وری از آثار هنرهای تجسمی و مواریث فرهنگی در ایران چنین برشمرد:  «تاسیس سازمان اقتصاد هنر ایران(با همکاری وزارت فرهنگ و وزارت اقتصاد)، ایجاد اتاق بازرگانی هنر ایران، ایجاد اداره اقتصاد هنر در بانک هنر، زمینه‌سازی بین‌المللی برای برپایی حراج‌های هنری از قبیل کریستی، تاسیس سازمان همکاری‌های بین‌المللی اقتصاد هنر، نشر مطبوعات تخصصی اقتصاد هنر ایران و تاسیس پژوهشگاه اقتصاد هنر ایران.»