نشست تخصصی «فرصت‌ها و چالش‌های جشنواره بین‌المللی نمایش عروسکی تهران مبارک» به منظور شناخت ابعادی از ظرفیت‌های فرهنگی- هنری جشنواره نمایش عروسکی، 30/7/97 در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات و با حضور بنفشه بدیعی، دستیار دبیر هفدهمین جشنواره تئاتر عروسکی تهران مبارک و مرجان پورغلام‌حسین، مدیر بخش بین‌الملل این جشنواره برپا گردید. بررسی ویژگی‌های هفدهمین دوره جشنواره نمایش عروسکی تهران مبارک که در شهریور 1397 برگزار شد، موضوع این نشست بود.

مقدمه

تئاتر عروسکی جایگاه مهمی در پیکرة تئاتر ایران داشته و این نوع تئاتر، همواره در ایجاد سرگرمی، آگاهی‌بخشی و تعلیم گروه‌های مختلف مخاطبان، به‌ویژه خانواده‌ها و کودکان نقش ویژه‌ای ایفا می‌کند. جشنواره تئاتر عروسکی نیز که به صورت دوسالانه برگزار می‌شود، در شناساندن این نوع از تئاتر به افکار عمومی، حائز اهمیت است. واکاوی فرصت‌هایی که این جشنواره در تقویت اثرگذاری نهاد تئاتر در سپهر فرهنگی جامعه ایجاد می‌کند از یک‌سو، و بررسی چالش‌هایی که این جشنواره با آن مواجه است از سوی دیگر، برای ارائه راهکارهای عملیاتی جهت تشدید یا رفع و تقلیل ضروری است، چراکه فقدان نگاه آسیب‌شناسانه به این حوزه مهم از میدان تئاتر کشور، سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیرندگان فرهنگی و هنری را از داشتن نقشه‌راهی سازنده برای ارتقاء اثربخشی این گونه از تئاتر و همچنین جشنواره مختص آن، محروم می‌سازد. در چنین شرایطی نیز اتخاذ رویکردهای راهبردی از سوی مسئولان فرهنگی برای راهبری جشنواره تئاتر عروسکی به‌غایت دشوار خواهد بود.

با درنظر آوری این هدف، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات به مطالعة ابعاد قوت و ضعف این جشنواره با حضور برخی دست‌اندرکاران اجرایی آن و نیز دغدغه‌مندان این حوزه همت گمارد. در گزارش پیش‌ِرو که محصول نشست مذکور است تا از خلال مباحث، با تمرکز بر بخش‌های گوناگون، وجوه و زوایای مختلف قوت و ضعف این جشنوارة فرهنگی بررسی و صورت‌بندی شود.

شکل‌گیری و توسعه جشنواره

در ابتدای این نشست، روند تاریخی برگزاری جشنواره توسط بنفشه بدیعی، دستیار دبیر جشنواره هفدهم بیان و گفته شد که نمایش عروسکی به شیوه سنتی آن، از چند قرن پیش در ایران وجود داشت اما نمایش عروسکی به‌شکل آکادمیک، از ابتدای دهه پنجاه در ایران پایه‌گذاری شد. پیش از انقلاب اسلامی نیز جشنواره‌هایی در زمینه تئاتر عروسکی به‌صورت جسته‌ و گریخته‌ برگزار شد که شکل منسجم و پیوسته‌ای نداشت اما شکل‌گیری جشنواره عروسکی بعد از انقلاب اسلامی، به سال ۱۳۶۸ بازمی‌گردد. در این سال، آقای منتظری (مدیر وقت مرکز هنرهای نمایشی) به همراه تعدادی از متخصصان و پیشکسوتان نمایش عروسکی از جمله مرضیه برومند و بهروز غریب‌پور، این جشنواره را برپا کردند که با استقبال خوب مردمی نیز روبه‌رو شد. جشنواره تئاتر عروسکی تهران چهار سال اول یعنی تا سال 1371، به‌صورت سالانه برگزار شد اما از آن پس، تبدیل به یک جشنواره دوسالانه گردید. دلایلی نظیر تنگناهای مالی، تداخل با جشنواره‌های دیگر و تعداد محدود گروه‌های فعال و آثار تولیدی، در تبدیل این جشنواره سالانه به جشنواره‌ای دوسالانه، مؤثر بوده‌اند. در اکثر این دوره‌ها تا دوره دوازدهم، مدیر مرکز هنر‌های نمایشی دبیر این جشنواره و ناشی از عرفی بود که بر اساس آن، مدیر مرکز، مدیریت جشنواره‌های اصلی را هم به عهده می‌گرفت. اما از پنج دوره پیش تاکنون، این روند تغییر یافته و  دبیر جشنواره مستقلاً انتخاب و نائب دبیر و دبیر اجرایی نیز برای جشنواره در نظر گرفته می‌شود. از دوره پانزدهم که خانم مرضیه برومند دبیری جشنواره را بر عهده گرفتند تا پایان دوره هفدهم، در سه دوره متوالی دبیر جشنواره ثابت ماند که این امر در کیفیت برگزاری جشنواره بسیار موثر بود.

ویژگی‌ها، ابعاد و بخش‌های جشنواره

مهمترین ویژگی‌ این جشنواره، از سوی سخنرانان، غیررقابتی بودن آن بیان شد و اظهار گردید که یکی از ویژگی‌هایی که این جشنواره را از دیگر جشنواره‌های مشابه خود متمایز می‌کند، همین امر است. باید دانست که اکثر جشنواره‌های عروسکی دنیا غیر‌رقابتی هستند و یکی از دلایل این موضوع این است که نمایش عروسکی گونه‌های متنوعی دارد که نمی‌شود آنها را به‌صورت روشمند با یکدیگر مقایسه کرد. مثلاً نمی‌توان عروسک نخی را با عروسک سایه مقایسه کرد و به یکی جایگاه برتری داد. البته غیر‌رقابتی بودن شاید شور و اشتیاق کمتری از شرکت در یک جشنواره رقابتی را برای گروه‌های حاضر و مردم به همراه داشته باشد اما براساس تجربه‌ای که سایر جشنواره‌های عروسکی دنیا نیز دارند، رقابتی کردن این جشنواره بسیار دشوار و نیازمند پژوهشی است که بر اساس نتایج آن در این باره تصمیم گرفت که چه تغییراتی در ساختار جشنواره در صورت رقابتی شدن آن، ضرورت می‌یابد.

بدیعی همچنین در باره تعداد آثار ارسالی به جشنواره گفت: این عدد به مرور و سال به سال افزایش یافته است. بنابه گفته وی، در بخش اصلی دوره‌های 16 و 17 جشنواره نزدیک به 400 درخواست شرکت وجود داشته که از بین آنها نهایتاً بیست اثر انتخاب شده است.

بدیعی همچنین در خصوص فرایند انتخاب آثار و هدایت گروه‌های مختلف اظهار داشت: شیوه انتخاب در عموم جشنواره‌ها این‌گونه است که در گام نخست، نمایش‌نامه‌ها بررسی شده و در این مرحله  تعدادی از آثار پذیرفته می‌شوند. در مرحله بعد این‌ تعداد بازبینی می‌شوند و سپس با توجه به ظرفیت جشنواره در آن سال، تعدادی از آثار به جشنواره راه می‌یابد. بدیعی افزود، در سه سال دبیری خانم برومند، این مراحل تغییراتی کرد و نتایج خوبی نیز به تبع آن حاصل شد. این تغییرات بدین صورت بودند که در مرحلة اول، علاوه بر متن نمایشنامه، طرح اثر نیز برای بازبینی پذیرفته می‌شد چراکه در نمایش عروسکی لزوماً همه کارگردان‌ها و گروه‌ها تمایل ندارند که یک متن کلاسیک را کار کنند بلکه هدف برخی از نمایش‌‌ها می‌تواند تصویرسازی از یک فضا و یک مفهوم باشد.

بدیعی افزود: در این روند، تیم داوری مانند جشنواره‌های مطرح بین‌المللی، طرح را به همراه ایدة کارگردان و مجموعه‌ای از داشته‌های گروه شامل طراحی عروسک(ها)، طراحی صحنه و سابقة گروه دریافت کردند. این شیوه باعث شد داوران بتوانند قضاوت جامعی روی اثر داشته باشند. همچنین به گروه‌هایی که مقدمات کارشان آماده بود ولی در این مرحله پذیرفته نشده بودند، امکان بازبینی در مراحل بعدی داده شد. بدیعی گفت: در واقع دو مرحله‌ای کردن بازبینی‌ها در دوره‌های اخیر اقدام مناسبی بود چراکه موجب شد تیم داوری در زمان کوتاه‌تری بتواند توانایی‌ها و کاستی‌های یک گروه را تشخیص دهد و متناسب با انگیزه‌ها و ظرفیت‌های آنها برای هدایت گروه جهت تکمیل اثر یا حذف آنها تصمیم بگیرد تا از هدر رفت وقت و سرمایه گروه‌ها جلوگیری ‌شود.

دستیار دبیر جشنواره در خصوص بخش‌های مختلف آن افزود: جشنواره هفدهم دو بخش کلی اصلی و جنبی داشت. بخش اصلی شامل صحنه و فضای باز بود و بخش جنبی که البته بسته به تیم اجرایی در دوره‌های مختلف به ویژه دبیر متغیر بوده مثلاً در یکی از دوره‌هایی که آقای غریب‌پور دبیر جشنواره بودند، یک بخش دانشجویی وجود داشت زیرا آن زمان این نیاز احساس می‌شد که این بخش وجود داشته باشد. در دوره شانزدهم نیز یک بخش جنبی شکل گرفته بود که تیم‌هایی متشکل از نوجوانان و مربیان کانون پرورش فکری نوجوانان در آن حضور داشتند. در نتیجه همین بخش بود که تعدادی گروه‌ با انگیزه و علاقه‌مند، از این کانون به جشنواره راه یافتند. در دوره هفدهم، همین تعامل با آموزش‌وپرورش ایجاد شد.

 بدیعی افزود، یکی از جشنواره‌های فرهنگی آموزش‌وپرورش، یک بخش عروسکی داشت که با توجه به این پیشینه‌، امکان حضور آنها در جشنواره فراهم آمد. یک تفاوت مهم در این تعامل نسبت به گذشته آن بود که در سال 1396 گروه‌های شرکت کننده از کانون فقط از تهران بودند، اما امسال حدود دو سوم از گروه‌های حاضر که از وزارت آموزش ‌و پرورش شرکت کرده بودند، از شهرهای دیگر بجز تهران بودند. جالب آنکه گروه بی‌تجربه و نوجوانی که از بندر گناوه به جشنواره آمد، اجرای خوبی داشت و همه شگفت‌زده شدند.

بدیعی گفت، علاوه بر این بخش جنبی، یک بخش خیلی مفید دیگر نیز امسال به جشنواره اضافه شد که بخش تجربه بود. به‌دلیل اینکه تئاتر عروسکی ویژگی‌های خاصی دارد و حتی می‌تواند خیلی شاعرانه و غیردراماتیک باشد، بخش تجربه برای کارهای کوتاه عموماً ۱۲ یا ۱۵ دقیقه‌ای تعریف شده بود. این بخش برای کسانی بود که ایده ارزشمندی داشتند که لزوماً در چهارچوب نمایش‌های صحنه نمی‌توان آنها را اجرا کرد. دست‌اندرکاران این جشنواره معتقدند که این بخش علی‌رغم اینکه دوره اول خود را تجربه کرده، نتایج ارزنده‌ای داشته است.

بدیعی تاکید کرد یکی از ابتکارات در این جشنواره، افتتاحیه خلاقانه‌ آن بود که خود تبدیل به یک بخش جذاب از جشنواره شد. این افتتاحیه هم‌زمان که نقش تبلیغی داشت، نوعی شادپیمایی عمومی برای اهالی تئاتر و خانواده‌های تئاتر دوست نیز بود. این شادپیمایی در گام آغازین خود در دورة اول دبیری خانم برومند (1393) به‌طور مختصر از دبیرخانه ‌که نزدیک تئاترشهر بود، شروع شد. دست‌اندرکاران جشنواره همراه با عروسک‌ها و تعدادی از مردم جمع شدند و مسیر دبیرخانه تا تئاترشهر را پیمودند و جشنواره را افتتاح کردند. وی افزود در سال 1395 طول مسیر این شادپیمایی کمی افزایش یافت و از مقابل تالار وحدت شروع شد و به تئاتر شهر خاتمه یافت. با توجه به استقبالی که در دوره‌های قبل از این اقدام شده بود، سال 97 این شادپیمایی ابعاد وسیع‌تری پیدا کرد. به طوری که در مجموعه آب و آتش و در یک مسیر طولانی‌، حدود یک ساعت پیاده‌روی با مردم و عروسک‌ها انجام شد؛ علی‌رغم اینکه این حرکت، دشواری‌هایی دارد زیرا تأمین امنیت و نیاز‌های این جمع کار ساده‌ای نیست با این حال ابتکاری بود که مورد استقبال مردم قرار گرفت

در ادامه نشست اظهار گردید جشنواره علاوه بر اینکه به دو بخش کلی، اصلی و جنبی تقسیم می‌شود، از دو بخش داخلی و بین‌المللی نیز برخوردار است. به گفته مرجان پورغلام‌حسین، مدیر بخش بین‌الملل این جشنواره، در سه دوره اخیر یک سیاست پیوسته دنبال شده است. اول اینکه سعی شده است تنوع تکنیک و شیوه‌های عروسکی که در آثار گروه‌های خارجی وجود دارد، در آثار داخلی نیز به‌کار برده شود. دوم اینکه انواع مخاطب در نظر گرفته ‌شود، به طوری که برای  هر سه گروه اهالی متخصص نمایش عروسکی، مخاطب حرفه‌ای ئئاتر، و مخاطب عام، آموزنده و لذت‌بخش باشد. مورد سوم نیز که در طول سه دوره اخیر بر آن تأکید شد، استفاده از گروه‌های تئاتری کشورهای همسایه بود که متأسفانه علی‌رغم تلاش عوامل جشنواره، این حضور کمرنگ بود. پورغلام‌حسین افزود، در سه دوره‌ اخیر گروه‌هایی از کشورهای تایوان‌، چین، ارمنستان، افغانستان، اوکراین، کرواسی، هلند، روسیه، هند، فرانسه، اسپانیا، آلمان و آمریکا در جشنواره  حضور داشتند. این تعداد از لحاظ کمی، کیفی و تنوع مناسب بود و موجب افزایش ارتباطات با این گروه‌ها و آشنایی با نحوه کار آنان شد.

فرصت‌های جشنواره تئاتر عروسکی

سخنرانان نشست همچنین به نقاط قوت و فرصت‌های جشنواره اشاره کردند که محورهای آن در موارد ذیل قابل تبیین است:

حضور فعال و تجربه‌اندوزی گروه‌های نمایش عروسکی تمامی شهرهای کشور 

در دوره هفدهم جشنواره، 400 گروه اعلام آمادگی کردند که تقریباً نصف آنها از شهرهایی به جز تهران بودند. این گروه‌ها علاوه بر کمیت، به‌لحاظ کیفیت نیز حضور فعالی دارشتند و با سه تمهید زیر، پیشرفت فراوانی از خود نشان دادند:

1) برگزاری دوره‌های آموزشی در خلال جشنواره و بازبینی دو مرحله‌ای آثار، از نقاط قوت مرحله شانزدهم و هفدهم جشنواره بود. این نوع داوری و گزینش آثار، به‌خصوص برای گروه‌های خارج از تهران توانست بسیار کمک‌کننده‌ باشد. در چنین سازوکاری، تیم داوری فقط وظیفه داوری را بر عهده ندارد، بلکه پیشنهاددهنده و هدایت‌گر نیز هست. در این مقطع، زمانی که گروه‌های مستعد برای بازبینی به تهران می‌آیند امکان استفاده از کارگاه‌های آموزشی و تخصصی به آن‌ها داده می‌شود. این کارگاه‌ها در حدود سه روز و با برپایی هفت ورک‌شاپ متنوع برگزار می‌شود. به همین دلیل در دو دوره اخیر، گروه‌های تئاتر عروسکی شهرهای دیگر کشور، در کنار گروه‌های پایتخت پیشرفت شایان توجهی داشته‌اند. تئاتر عروسکی یک کار تخصصی است و این گروه‌ها بدون آموزش نظام‌مند، نمی‌توانستند مانند برخی شاخه‌های دیگر تئاتر، به‌صورت خودآموخته پیشرفت زیادی کنند.

2) برگزاری شب‌های دورهمی تخصصی بین نمایش‌گران عروسکی، اقدامی بود که فرصت ارتباط را فراهم کرد. در این همنشینی‌ها، گروه‌ها و عروسک‌گردانان رزومه خود را به‌همراه اثر و عروسکی که برای جشنواره آماده کرده بودند، در معرض نمایش قرار دادند تا ارتباط کاری مؤثرتری با دیگر گروه‌ها برقرار سازند و از تجارب آنها بهره‌مند شوند.

3) از کارگردانانی که کارشان رد شده بود دعوت به عمل آمد. کارگردانانی که به‌ویژه از شهرهایی به جز تهران شرکت کرده و کارشان پذیرفته نشده بود، به جشنواره دعوت ‌شدند و کارت دعوت برای دیدن تمام نمایش‌ها نیز برای آنها فرستاده ‌شد. این اقدام فرصت یادگیری ارزشمندی را برای افراد علاقه‌مند که به مرحله رقابت با دیگر شرکت‌کنندگان نرسیده بودند، فراهم کرد. 

4) افزایش ارتباط هنرآموزها با مدرسان از طریق صفحات فضای مجازی، اقدام دیگری بود که به‌منظور تبادل مستمر افکار گروه‌های مختلف حاضر در جشنواره به‌ویژه برای رفع اشکال گروه‌هایی که در تهران حضور نداشتند، از طریق ایجاد گروه‌ها و کانال‌هایی در شبکه‌های اجتماعی مجازی، شکل گرفت. در این گروه‌ها، مسئولان جشنواره نیز حضور داشتند و به ارتباط‌گیری افراد مختلف با یکدیگر و انتقال تجربه و مهارت آنها کمک می‌کردند. بخشی از این ارتباطات حتی بعد از اتمام جشنواره نیز ادامه پیدا کرد زیرا جامعه نمایش عروسکی، اصولاً جامعه بزرگی نیست و تعداد اعضای محدودی دارد که با وجود یک بستر ارتباطی مناسب، امکان ارتباط‌گیری بین آنها همواره میسر است.

سخنرانان تاکید کردند که این چهار اقدام باعث شد که در گروه‌های تئاتر عروسکی شهرهای دیگر، از خلال آموزش در ورک‌شاپ‌ها، ارتباط با سایر افراد و گروه‌ها و به اشتراک‌گذاری تجارب آنها، به‌موازات گروه‌های مرکزنشین، پیشرفت قابل توجهی دیده شود به طوری که هشت اثر در بخش اصلی از شهرهای غیر از تهران در جشنواره امسال حضور داشتند.

شناساندن قابلیت‌های جدید نمایش عروسکی در میدان تئاتر  ایران

سخنرانان نشست افزودند که به‌طور سنتی، تئاتر عروسکی با مخاطب کودک گره خورده است تا جایی که اکثر مدیران فرهنگی و هنری در سطوح مختلف، کارکرد دیگری برای این نوع تئاتر قایل نیستند؛ چنانچه به اجرا بردن تئاتر عروسکی با رگه‌های اجتماعی و بزرگسال در مجموعه‌ای مانند تئاتر شهر همواره با چالش‌هایی مواجه بوده است. هر چند این رویکرد با توجه به دغدغه‌های نهاد کودک در ایران، سیاست درستی است و کماکان باید در کنداکتور تولید تئاترهای عروسکی، مخاطب کودک و خانواده‌های آنها جایگاه ویژه‌ای داشته باشند اما باید در نظر گرفت که مرزهای هنر بسط یافته است و نمایش عروسکی دیگر مختص کودک نیست. جشنواره تئاتر عروسکی در این زمینه، پیشرو است. در این جشنواره آثاری با مضامین اجتماعی و فلسفی ارائه می‌شود که با تئاتر روز دنیا قابل رقابت است و از لحاظ معنایی و فرمی در سطح نمایش‌های صحنه‌ای بازیگرمحور قلمداد می‌شوند. در کشورهای پیشرو، از ظرفیت‌های منحصر به فرد نمایش عروسکی برای مطالعه و طرح مساپلی متمرکز بر بزه‌های اجتماعی بهره گرفته می‌شود و مخاطبان بزرگسال نیز با آن ارتباط خوبی برقرار می‌کنند ولی در ایران این ظرفیت‌های کمتر شناخته شده بود که جشنواره گام‌های مؤثری در این زمینه برداشت.

در این باره تاکید شد: واقعیت این است که تئاتر عروسکی شیوه بیان ویژه‌ای دارد و به‌دلیل انتزاع‌گرایی و کمینه‌گرایی، از امکان نمایش لایه‌های مختلف برخی مفاهیم دینی، فلسفی، جامعه‌شناختی و روان‌شناختی که در تئاتر صحنه‌ای پرداختن به آنها دشوار می‌نماید، برخوردار است؛ مثلاً ایده یکی از نمایش‌هایی که توسط گروهی از کرمانشاه که در جشنواره سال 97 حضور داشت، درباره زلزله سرپل‌ذهاب بود که بسیار هوشمندانه و هنرمندانه به این موضوع نگریسته بود و با استقبال کم نظیر تماشاگران مواجه شد. این گروه کرمانشاهی توانسته بود در یک بازه زمانی کوتاه و با امکانات محدود به این دغدغه در قالب تئاتر عروسکی بپردازد و در سطوح مختلف مخاطبان همدلی ایجاد کند. در دوره شانزدهم نیز اثری به نام «آبجی آب‌انبار» خوش درخشید و بعدها در تئاتر شهر، 24 روز به روی صحنه رفت.

سخنرانان اظهار داشتند، موقعیت‌های اجرایی که در طول سال پیش می‌آید، اکثراً مختص نمایش‌های کودک و خانواده است. تئاتر عروسکی کودک بر عکس تئاتر عروسکی برای بزرگسالان، متولی دارد. چند سالن تخصصی کودک وجود دارد که شاید کم باشد اما به طور مستمر کار می‌کنند و مخاطب خود را دارند به همین دلیل، فرصت گروه‌هایی که برای کودک فعالیت می‌کنند بیش‌تر است. تالار کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و تالار هنر مختص آثار مربوط به کودکان است و روزانه بیش از 10 اجرا از چند اثر در آنها ارائه می‌شود. جشنواره بین‌المللی تئاتر کودک و نوجوان همدان و چندین جشنواره دیگر، بر روی آثار مرتبط با مخاطب کودک متمرکز هستند. حتی شهرهایی مانند اصفهان نیز سالن‌های تخصصی تئاتر کودک دارند. هزینه تهیه بلیت این نوع تئاتر برای خانواده‌ها نیز بسیار مناسب است و در مجموع استقبال خوبی از آنها می‌شود. در این حال، جشنواره به عنوان مکمل این رویه، از کارهای مرتبط با ویژگی‌های ادارکی بزرگسالان به‌موازات کارهای مختص کودک، استقبال زیادی می‌کند. در واقع جشنواره ضمن معرفی آثار خوب کودک به مجموعه‌های تئاتری کشور، درصدد است به تدریج برای آثار متناسب با بزرگسالان نیز در پیکره تئاتر ایران، جایگاه ویژه‌ای تعریف کند. از جمله نمونه‌های مؤفق مربوط به کودکان در جشنواره شانزدهم، نمایش «حسن و لوبیای سحرآمیز» و در جشنواره هفدهم، «پسر جنگل» است.

افزایش مبادلات فرهنگی و اقتصادی میان ایران و سایر کشورها  از رهگذر بین‌المللی بودن جشنواره 

پورغلام‌حسین، همچنین به یکی از مزیت‌هایی که جشنواره تئاتر عروسکی در مقایسه با جشنواره‌های دیگر حتی فجر دارد اشاره کرد و گفت: این جشنواره از همان ابتدا به‌صورت بین‌المللی برگزار شده است. واقعیت این است که جامعه عروسکی نه تنها در ایران بلکه در سطح جهان نیز جامعه بزرگ و گسترده‌ای نیست و با این چنین جشنواره‌های بین‌المللی امکان ارتباط میان آنها به آسانی میسر می‌شود. گروه‌های مختلفی که از کشورهای گوناگون در طی 17 دوره به ایران آمده‌اند، حکم سفیران فرهنگی برای تبلیغ و ترویج فرهنگ و تمدن ایرانی- اسلامی در کشورهای دیگر را داشته‌اند. مثلاً در یکی از دوره‌های اخیر گروهی از آمریکا در جشنواره حضور یافت و کار درخشانی ارائه داد. بعد از این گروه، گروه‌های زیادی از آمریکا برای حضور در جشنواره شروع به مکاتبه و رایزنی با ستاد اجرایی جشنواره کردند.

همچنین دبیران برخی از جشنواره‌های خارجی در کنار کاردارهای فرهنگی کشورهای خارجی نیز به جشنواره دعوت می‌شوند و زمانی که با کیفیت و سطح کار گروه‌های ایرانی- با وجود تنگناهای مالی و محدودیت‌های دیگر- مواجه می‌شوند، مشتاق به افزایش ارتباطات با این گروه‌ها می‌شوند. در نتیجه مرکز هنرهای نمایشی و گروه‌های تئاتر ایرانی نیز با مراکز هنری و جشنواره‌های خارجی آشنایی بیشتری پیدا می‌کنند و بستر‌ لازم برای امکان حضور آثار ایرانی در جشنواره‌های معتبر دنیا فراهم می‌شود. این مراودات باعث شده که حضور کارگردانان ایرانی در جشنواره‌های جهانی محدود به چند چهره شاخص نظیر آقای بهروز غریب‌پور و خانم زهرا صبری نشود. تاکنون این امکان در جشنواره‌های کشورهایی نظیر فرانسه، اوکراین، آلمان، هلند و هند فراهم شده است. این نوع مراودات فرهنگی نیز به سهم خود در کاهش آثار راهبردهای تبلیغاتی غرب در زمینه سه‌گانه‌هراسی علیه ایران (اسلام‌هراسی، شیعه‌هراسی و ایران‌هراسی) مثمرثمر است.

علاوه بر بعد فرهنگی، این نوع مراودات، بسترساز افزایش درآمد گروه‌های تئاتر ایرانی نیز است. در واقع به جشنواره بین‌المللی تئاتر عروسکی می‌توان به‌مانند یک بازار بین‌المللی نیز نگریست. گروه‌های نوآور ایرانی  با ارتباطاتی که با گروه‌ها و دست‌اندرکاران فرهنگی-هنری کشورهای دیگر پیدا می‌کنند، می‌توانند در آن کشورها آثار خود را به اجرا بگذارند و سودآوری داشته باشند. اکنون می‌توان گفت که چشم‌انداز بهتری پیش‌روی نمایش عروسکی ایرانی در عرصه بین‌الملل به وجود آمده است.

آشنایی با تکنیک‌ها و مهارت‌های گروه‌های حرفه‌ای تئاتر  عروسکی دنیا

پورغلام‌حسین افزود: به موازات ارتباطات فرهنگی و سودآوری اقتصادی برای گروه‌های تئاتر ایرانی در اثر حضور گروه‌های پیشروی تئاتر کشورهای دیگر، وجه آموزشی نیز برای هنرمندان ایرانی وجود دارد. معمولاً گروه‌هایی که از کشورهای خارجی به جشنواره دعوت می‌شوند، دارای تکنیک‌های متنوع و پیشرفته‌ای در اجرا هستند که از طریق کارگاه‌هایی که گذاشته می‌شود، امکان انتقال مهارت و تجربه آنان به گروه‌های ایرانی فراهم می‌شود. نحوه تلفیق تکنیک‌های سینمایی در تئاتر عروسکی، عروسک‌های دست‌کشی و ... از جمله تکنیک‌های جالبی بودند که در کارگاه‌های آموزشی این جشنواره به هنرآموزان ایرانی آموزش داده شد.

مشارکت و هم‌افزایی بین نهادهای فرهنگی و هنری کشور

سخنرنان نشست یادآور شدند که یکی از معضلات در ایران، کمبود مشارکت و هم‌افزایی بین نهادهای مختلف است. جشنواره‌های فرهنگی و هنری موجب سوق دادن نهادهای مختلف به سمت اهداف مشترک می‌شوند. افزایش مشارکت وزارت‌خانه‌ها، سازمان‌ها و نهادهای فرهنگی-هنری مثل سازمان صداوسیما، معاونت فرهنگی شهرداری، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت آموزش و پرورش و وزارت امور خارجه با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از جمله فرصت‌هایی است که جشنواره بین‌المللی تئاتر عروسکی تهران مبارک فراهم آورده است. علی‌رغم فرایند طولانی اداری در مکاتبات و هماهنگی‌ها با نهادهای فرهنگی- هنری برای مشارکت در جشنواره، نتایج خوبی در سه دوره اخیر حاصل شده که البته یکی از دلایل آن، مشهور و محبوب بودن دبیر این سه دوره بوده است. در جشنواره سال 97، مشخصاً افتتاحیه در پارک آب و آتش برگزار شد که با مشارکت شهرداری منطقه مربوطه اتفاق افتاد. غیر از بحث افتتاحیه، شهرداری در امر تبلیغات و تخصیص بیلبوردها همکاری داشت گرچه نیازمند پیگیری‌های مستمر بود. صداوسیما نیز در موضوع تبلیغات جشنواره به ویژه افتتاحیه آن خوب عمل کرد. سفارت‌‌خانه‌های ایران در خارج از کشور نیز همکاری خوبی در بسترسازی حضور گروه‌های خارجی در دوره 17اُم جشنواره داشتند.

متخصص بودن تیم اجرایی و شرکت‌کنندگان در جشنواره

سخنرانان اظهار داشتند که تیم اجرایی جشنواره و همچنین اکثر گروه‌ها، عموماً از فارغ‌التحصیلان رشته تئاتر عروسکی هستند. حتی در بخش‌های جنبی و بین‌الملل نیز اعضای تیم اجرایی و ستادی از متخصصان حوزه تئاتر عروسکی هستند. عرصة تئاتر عروسکی، حوزه تخصصی است و اکثراً به‌صورت دانشگاهی باید وارد این عرصه شد. این جشنواره عموماً یک متخصص راهبر دارد و از نیرو‌های متخصص به‌عنوان مشاور و بازوهای اجرایی در آن استفاده می‌شود. این یک نقطه قوت است و باعث شده که جشنواره، نزدیک‌تر به جامعه عروسکی پیش برود و تبدیل به یک برند بشود. همچنین تخصص‌گرایی جشنواره موجب کارآفرینی برای دانشجویان و فارغ‌التحصیلان نمایش عروسکی نیز شده است. 

نشاط‌بخشی به جامعه با شادپیمایی نمادین در افتتاحیه  جشنواره

سخنرانان در ادامه افزودند: چنانکه پیشتر ذکر شد، یکی از نوآوری‌های خلاقانه در سه دوره اخیر جشنواره، برپایی متفاوت افتتاحیه جشنواره به‌صورت شادپیمایی مخاطبان، اهالی تئاتر و دست‌اندرکاران جشنواره به‌همراه عروسک‌ها بوده است. شادپیمایی نوعی جشن مردمی است که در ایران به‌ندرت شاهد آن بوده‌ایم. این اقدام برای شاد کردن محیط و جامعه اتفاق خوبی است و استقبال خوبی از آن می‌شود. اقشار مختلف مردم به‌ویژه کودکان و خانواده‌های آنها دوشادوش هنرمندان در این شادپیمایی حضور فعال دارند و فضایی صمیمی و بشاش در اثر این ارتباط بلاواسطه به وجود می‌آید. در واقع یکی از دستاوردهای جشنواره در شهر تهران، ایجاد این حرکت است که باعث شادی‌بخشی به محیط شهری می‌شود. البته کثرت مشارکت کودکان و خانواده‌ها در افتتاحیه ممکن است این‌گونه القا کند که این جشنواره مختص کودکان است، ولی در واقع این‌گونه نیست و کودکان تنها یک بخش مهم از انواع مخاطبان این جشنواره را تشکیل می‌دهند.

استقبال زیاد طیف‌های مختلف مخاطبان از جشنواره تئاتر عروسکی

سخنرانان یادآور شدند که جشنواره تئاتر عروسکی، علاوه بر اهالی حرفه‌ای تئاتر، مخاطبان خاص و عام متنوعی دارد و در روزهای برگزاری جشنواره سالن‌های اجرا عموماً پر از تماشاگر می‌شود. از سویی خانواده‌ها با کودکان خود و از سوی دیگر منتقدان و مخاطبان حرفه‌ای تئاتر برای تماشای آثار می‌آیند. به این ترتیب این جشنواره به‌موازات حرفه‌ای بودن، فضای مفرح آموزشی و سرگرمی نیز برای طیف قابل توجهی از مخاطبان تئاتر فراهم می‌سازد. مثلاً با اینکه تعداد آثار در بخش فضای باز کم است ولی از همین تعداد کم نیز استقبال کم نظیری می‌شود. در دوره هفدهم، فضایی به نام پاتوق‌های کودک ایجاد شده بود که وقتی کودکی یک اجرای خیابانی می‌دید، به سمت این پاتوق‌ها هدایت می‌شد تا با المان‌های جشنواره و تئاتر عروسکی آشنا بشود. کودکان با شور و اشتیاق فراوان ماسک درست می‌کردند و عکس می‌گرفتند. در این دوره، با مساعدت میراث فرهنگی از ماسک‌های دوره آشوری استفاده می‌شد تا کودکان با این دوره از تاریخ ایران نیز آشنا شوند.

تدارک نمایش‌های مناسب برای محیط‌های آموزشی در طول سال

دست اندرکاران جشنواره یادآور شدند: با توجه به همکاری ویژه‌ای که در دوره هفدهم با وزارت آموزش و پرورش صورت گرفت، امکان اجرای برخی از نمایش‌ها در مدارس مقاطع مختلف وجود داشت و نتایج خوبی را نیز به‌همراه آورد. در کنار مدارس، گروه‌ها در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان نیز اجرا می‌گذاشتند، البته با توجه به امکانات مدارس مانند معماری سالن‌ها و به‌ویژه نحوه نورپرداری و صداگذاری در آنها، همه آثار را نمی‌توانستیم در همه مدارس اجرا کنیم. این گونه نمایش‌ها که امکان اجرا شدن در سالن‌های مدارس مختلف را دارند، باید قبل از شروع به تولید، متناسب با امکانات این سالن‌ها تولید شوند و امکان جابه‌جایی را داشته باشند.همچنین اجرا در مدارس یک بودجه خاص و یک روش تولید مخصوص دارد و بهتر است یک اثر را مثلاً با یک گروه کوچک یا بدون دکور کار کنند که قابلیت انتقال آسان آن به مکان‌های مختلف وجود داشته باشد.

چالش‌ها در برگزاری‌ جشنواره تئاتر عروسکی

بیان ضعف‌ها، چالش‌ها و تهدیدها، بخش دیگری از مطالب نشست بود که از جمله مهمترین آنها به موارد ذیل می‌توان اشاره کرد:

نبود اساسنامه و آئین‌نامه مشخص

یکی از مشکلات اساسی این جشنواره (به‌مانند تعدادی از دیگر جشنواره‌های هنری در ایران) نبود اساسنامه و آئین‌نامه مشخص است تا بر اساس آن به‌طور نظام‌مند و هدفمند مراحل مختلف برگزاری آن طی شود. این مسئله زمانی که با تغییرات مدیریتی همراه می‌شود، مضاعف نیز می‌گردد. این موضوع باعث می‌شود که تجارب مسئولان اجرایی هر دوره شکل انضمامی به خود نگیرد و چه بسا اشتباه‌های مشابه در دوره‌های مختلف تکرار شود. به عبارتی نبود آئین‌نامه باعث می‌شود که انباشت تجربه و دانش برای ارتقای کیفیت برگزاری جشنواره انجام نشود. از سویی دیگر وجود آئین‌نامه، خود حصار محکمی برای ممانعت از اعمال سلیقه‌های شخصی که هم‌سو با منافع جمعی نیست، می‌شود. بدیهی است زمانی که آئین‌نامه‌ای وجود نداشته باشد، مسئولان دولتی در سطوح مختلف و نیز گروه اجرایی برای برگزاری دوره جدید جشنواره، با چالش‌هایی مواجه خواهند شد و وجود آئین‌نامه می‌تواند در تقلیل این چالش‌ها مثمرثمر باشد.

• نبود سازوکار مشخص برای جذب استعدادهای هر دوره از       جشنواره به بدنه حرفه‌ای تئاتر

در هر دوره از جشنواره، چند کارگردان، نویسنده، عروسک‌ساز و عروسک‌گردان جوان، بااستعداد و مبتکر حضور می‌یابند ولی متاسفانه برنامه مشخص و ثابتی برای معرفی و جذب آنان به بدنه حرفه‌ای تئاتر کشور وجود ندارد. این یک مسئله مهم و خلاء در بهره‌وری حداکثری از این جشنواره و بسیاری از جشنواره‌های دیگر هنری در ایران است. البته در اینجا این مشکل مربوط به نبود زیرساخت حرفه‌ای در نمایش عروسکی کشور نیز هست. مشخص نبودن سازوکار جذب افراد مبتکر باعث شده که در این حوزه استعدادسوزی شود. در واقع یکی از خروجی‌های یک جشنواره، استعدادهای نوظهور آن است در حالی‌که توجه کافی به این سرمایه‌ها نمی‌شود.

• حمایت ناکافی مجموعه‌های تئاتری از به روی صحنه بردن       اجراهای برگزیده جشنواره

همچنین چالش بزرگ دیگری که وجود دارد، نبود حمایت کافی از اجرای عمومی نمایش‌های برگزیده جشنواره است. متاسفانه مجموعه‌های اصلی تئاتر مانند تئاتر شهر، تمایل چندانی به فرصت اجرا دادن به نمایش‌های عروسکی برگزیده ندارند. دلیل این نابسامانی را نیز باید در دو محور جستجو کرد؛ عدم شناخت کافی برخی مسئولان این مجموعه‌ها از ظرفیت‌های تئاتر عروسکی و نبود سازوکار معین و مدون برای حمایت از آثار برگزیده جشنواره. آنچه مشکل دوم را تقویت می‌کند، تمرکز تصمیم‌گیری در خصوص به روی صحنه بردن نمایش‌های مختلف در خود مجموعه‌های تئاتر است. به عبارتی دیگر رییس آن مجموعه (سالن) و هیئت انتخاب، راجع به اینکه کدام تئاتر به روی صحنه برود، تصمیم‌گیری می‌کنند و مرکز هنرهای نمایشی در این خصوص تصمیم نمی‌گیرد. مجموع این عوامل باعث شده است که فرصت اجرا برای گروه‌های شاخص جشنواره، به شناخته شده بودن این گروه برای سالن‌دارها و همچنین امکان رایزنی دبیر جشنواره و سایر عوامل اجرایی آن با مدیران مجموعه‌های تئاتری بستگی داشته باشد. بر این اساس، با توجه به رویکردهای مسئولان این مجموعه‌ها در برخی دوره‌ها، فرصت اجرا به گروه‌های شاخص بیشتر مهیا است و در برخی دیگر این امکان به سهولت مهیا نمی‌شود. با اتخاذ نگاه کلان و بلند مدت می‌توان این رویکرد را یک تهدید برای این حوزه قلمداد کرد.

باید در نظر گرفت که امکان نمایش برای یک اثر برای مخاطبان در سطح وسیع، موجب می‌شود که آن گروه بتواند مهارت‌هایش را به محک آزمون گذاشته و به اصلاح و تکمیل توانمندی‌هایش بپردازد و برای نمایش‌های بعدی آمادگی بیشتری کسب کند.

نبود زمان‌بندی دقیق برای برگزاری جشنواره و تخصیص بودجه

سخنرانان تاکید کردند که برای نمایش عروسکی، بودجه‌ تعریف شده و از پیش معلوم شده‌ای وجود ندارد که دو سالانه بودن جشنواره نیز در این مساله تأثیرگذار است. علاوه بر اینکه بودجه کم است و امکان حمایت کامل از گروه‌ها وجود ندارد، فرایند و زمان اختصاص آن نیز مناسب نیست. مساله این است که جشنواره اوایل شهریور برگزار می‌شود و بودجه در خرداد ماه به دست عوامل اجرایی می‌رسد. این موضوع باعث می‌شود در بخش‌های مختلف جشنواره به‌ویژه بخش بین‌الملل که نیاز به هماهنگی پیشینی دارد، نتوان منطبق بر برنامه‌ریزی دقیق‌ و منظم برای جذب آثار و نحوه برگزاری جشنواره اقدام کرد. در صورت زمان‌بندی دقیق، در بخش‌های داخلی نیز امکان تخصیص بهینه و به‌موقع بودجه به گروه‌های مختلف و تعریف ابعاد مختلف جشنواره میسر خواهد شد.

نبود دبیرخانه دائمی برای انتقال تجارب و آرشیوسازی مدارک و  عروسک‌ها

نبود دبیرخانه دائمی برای جشنواره تئاتر عروسکی و تعداد زیادی از جشنواره‌های مشابه، دیگر معضل جدی در استمراربخشی به انتقال تجارب مثبت و منفی برگزارکنندگان دوره‌های مختلف این جشنواره‌ها محسوب می‌شود. برخی از این جشنواره‌ها حدود چندین ده سال است که برگزار می‌شوند ولی هنوز دارای دبیرخانه دائمی نیستند. این معضل زمانی بیشتر نمود می‌یابد که دبیر و گروه اجرایی جشنواره دوره به دوره عوض شود. در این صورت انتقال تجربه به حداقل می‌رسد. اگر دبیرخانه دائمی باشد علاوه بر اینکه انتقال تجربه صورت می‌گیرد، مکانی برای آرشیو اسناد، ثبت تاریخچه برگزاری جشنواره و به‌ویژه نگهداری عروسک‌های جشنواره نیز مهیا می‌گردد. باید توجه کرد که هزینه ساخت برخی عروسک‌ها بعضاً به چند ده میلیون نیز می‌رسد و اگر آنها آرشیو نشوند، معمولاً در انباری خانه‌ها نگه‌داری می‌شوند که این کار نیز با توجه به تعداد زیاد آنها و لزوم محافظت حرفه‌ای از آنها، با دشواری‌های عدیده‌ای روبه‌رو است.

تعیین دیرهنگام دبیر جشنواره

یکی از نقاط ضعف در فرایند سیاست‌گذاری و برگزاری جشنواره، تعیین دیرهنگام دبیر جشنواره است. دبیر در اواخر ماه فروردین انتخاب می‌شود، حال آنکه جشنواره باید در ابتدای ماه شهریور برگزار گردد. در نتیجه در بخش‌های داخلی و به‌ویژه بخش بین‌الملل زمان و فرایند فشرده، انتخاب‌ها را محدود می‌سازد و امکان برنامه‌ریزی دقیق را سلب می‌کند. این بازه زمانی فشرده، زمانی که با تغییر مدیریت، نوسانات اقتصادی و ... همراه باشد، شرایط را بسیار دشوار می‌‌کند. از آنجایی که گروه‌های خارجی نیازمند برنامه‌ریزی دقیق‌تری برای حضور مؤثر در جشنواره هستند، باید از ماه‌ها قبل با آنها رایزنی شود. ولی مشخص نشدن تیم اجرایی و ستادی جشنواره آسیب جدی به آن وارد می‌کند. در بخش بین‌الملل باید توجه شود که گروه‌های متوسط یک سال قبل و گروه‌های عالی بعضاً تا دو سال قبل برنامه‌های خود را برای حضور در جشنواره های مختلف و اجرا در کشورهای مختلف تنظیم می‌کنند؛ بنابراین نمی‌توان در زمانی کوتاه با آنها وارد مذاکره شد.

دو سالانه بودن و انفصال دوره‌های مختلف جشنواره 

یکی از مشکلات این جشنواره، دوسالانه بودن آن است. جشنواره سالانه، پیوستگی لازم برای ارزیابی مداوم دوره‌های قبلی و برنامه‌ریزی برای دوره‌های بعدی را دارد اما در جشنواره دوسالانه، نوعی گسست شکل می‌گیرد و ممکن است پیشرفت زیادی حاصل نشود. البته سالانه برگزار کردن آن نیز با چالش‌هایی برای تأمین منابع مالی و آثار شاخص مواجه خواهد شد اما با توجه به تجربه موفق دوره‌های اخیر این موضوع امکان‌پذیر است.

عدم پیشرفت هم‌طراز بخش‌های مختلف جشنواره

پیشرفت در بخش‌های مختلف جشنواره طی 17 دوره برگزاری آن یکسان نبوده است. مثلاً در بخش فضای باز مانند بخش‌های دیگر از جمله بخش صحنه‌ای، چه از لحاظ کمی و چه از منظر کیفی، پیشرفت محسوس نبوده که این از نقاط ضعف جشنواره به شمار می‌رود و با توجه به استقبال خوبی که از بخش فضای باز شده است باید به آن توجه بیشتری شود.

عدم تمرکز شغلی برخی از گروه‌های جدید  بر حوزه تئاتر عروسکی

سخنرانان یادآور شدند از آنجا که از گروه‌های موفق جشنواره به‌ویژه گرو‌ه‌های شهرهای غیر از تهران حمایت کافی برای فعالیت در عرصه تئاتر عروسکی نمی‌شود، این هنرمندان به شاخه‌های دیگر تئاتر و جشنواره‌های هنری دیگر روی می‌آورند. با دید کلان، این موضوع، هدررفت سرمایه محسوب بوده چراکه باعث می‌شود گروه‌ها به صورت متمرکز و حرفه‌ای در یک گرایش تئاتر فعالیت نکنند. این رویه نیز برای پیکره تئاتر یک تهدید محسوب می‌شود زیرا در بلند مدت، پیشرفت کیفی و شایان توجه در بخش‌های مختلف آن، کمتر اتفاق خواهد افتاد.

این نشست با پرسش و پاسخ حاضران در جلسه خاتمه یافت.

ویراستار و تدوین کننده: محمود ترابی اقدم