نشست تخصصی «هنر و آیین‌های دینی؛ ابعاد، اهداف و دستاوردهای همایش بین‌المللی تئاتر مردمی اربعین» 12 آذر 97 با حضور کوروش زارعی، مسئول امور هنری کمیته فرهنگی و آموزشی ستاد اربعین و مدیر مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری کشور، محراب محمدزاده، دبیر هنری سومین دوره همایش بین‌المللی تئاتر مردمی اربعین، با دبیری محمود ترابی اقدم و حضور جمعی از پژوهشگران در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد. سخنرانان در سه بخش اصلی «انگیزه‌ها، اهمیت، اهداف و محورهای سیاستگذاری همایش»، «دستاوردها و فرصت­های ایجاد شده توسط همایش برای جامعه­ی هنری و فرهنگی ایران» و «بررسی کاستی‌های همایش و ارائه چشم‌انداز برای سال‌های آتی» به بیان دیدگاه‌هایشان پرداختند.

انگیزه‌ها،  اهمیت، اهداف و محورهای سیاستگذاری همایش 

در آغاز نشست، زارعی، با تأکید بر بیانات مقام معظم رهبری (مد ظله العالی) درباره پیاده‌روی اربعین، به شرح چگونگی شکل گیری ایدة این همایش و استفاده از آیین پیاده‌روی اربعین به عنوان یک فرصت برای انسجام هر چه بیشتر جهان اسلام به واسطه کار فرهنگی پرداخت و گفت: همایش تئاتر مردمی پیاده‌روی اربعین از حدود سه سال پیش در مرکز هنرهای نمایشی طراحی و اجرا شد؛ همایشی بزرگ، که کنشگرانی از جهان اسلام را در برمی­گیرد و مردم کشورهای مختلف در آن حضور دارند. وی افزود: باید از تئاتر به عنوان یک هنر زنده و مردمی بهره برد. پیش‌تر نیز گروه‌های هنری مردمی به طور خودجوش مشابه این فعالیت را داشتند اما مشاهده شد که جای یک رویداد هنری و فرهنگی در ابعاد یک همایش، خالی است. از این فرصت باید استفاده کرد و اربعین را صرفا یک راهپیمایی، با برپایی چند موکب ندید. پیاده‌روی اربعین به مثابه یک انقلاب فرهنگی بزرگ در تاریخ معاصر جهان است که هنرمندان نیز باید سهمی در این ماجرا داشته باشند. فرهنگ پیاده‌روی اربعین، فرهنگ وحدت و انسجام جهان اسلام است. این حرکت می‌تواند در مسیر مهیا ساختن این وحدت، بسیار تأثیرگذار باشد. زارعی گفت: در عربستان سعودی، سالی یک بار حج با ابعاد محدودتر و البته مسایل متعدد برگزار می‌شود اما پیاده‌روی اربعین به طور خودجوش و در ابعاد عظیمی برگزار می‌شود که حدود بیست میلیون زائر در آن شرکت می­کنند.

زارعی ادامه داد: طراحی این در سال اول با هفتاد هنرمند و چهار یا پنج گروه نمایشی همراه بود. در آغاز، در طول دو روز، گروه­های نمایشی در نجف به اجرا پرداختند و پنج روز نیز در مسیر پیاده­روی نمایش‌های خود را اجرا کردند. در آن سال یک گروه نمایش عربی فعال بود و بقیه گروه­‌ها فارسی‌زبان بودند. بعدتر آشکار شد که مخاطب نمایش عربی، خیلی بیشتر از مخاطب نمایش­های فارسی است. استقبال مردم عراق، و مردم عرب زبان که از کشورهای مختلف در این همایش شرکت می­کنند؛ بسیار زیاد بود. این امر انگیزه‌ای شد که سال بعد، در همایش دوم با مطالعه­ی بیشتر اجراها برنامه‌ریزی شود. ما با همکاران عراقی که در ایران بودند مرتبط شده و با موکب­های عراقی ارتباط گرفتیم و امور را با آن­ها هماهنگ کردیم. سال اول خیلی سخت گذشته بود ولی در سال دوم، موکب­های عراقی استقبال خوبی از فعالیت ما کردند. زارعی افزود: یکی از اهداف ما در آینده این است که بتوانیم ملت­های دیگر را هم درگیر این همایش کنیم. اکنون در پی این هستیم که با هنرمندان سوری، عراقی و ‌دیگر کشورها رایزنی کنیم، با این هدف که در این همایش فقط گروه‌های ایرانی شرکت کننده نباشند و هنرمندان عراقی، لبنانی، سوری و کویتی هم حضور یابند.

مسئول امور هنری کمیته فرهنگی و آموزشی ستاد اربعین در ادامة تبیین ابعاد این همایش مردمی، افزود: همایش در دو سال گذشته فراخوان نداشت. به واسطه 30 مرکز حوزه هنری در سرتاسر کشور و بر اساس فضای درون سازمانی، به مسئولین واحدهای نمایش سراسر کشور اعلام می‌شد که آثار با پارامترهایی را معرفی کنند. کارها بازبینی  و انتخاب می‌شد و گروه‌ها هم اعزام می‌شدند. وی ادامه داد: اما زمانی که هنرمندان تئاتر آیینی کشور متوجه این برنامه شدند، برای شرکت اظهار تمایل کردند. این امر سبب اعلام فراخوان در سومین همایش شد. آثار ارائه شدهبرای اجرا در این همایش، توسط سه نفر از کارشناسان خبره تئاتر آیینی و تئاتر کشور بازبینی شد و آثار برگزیده بر اساس معیار­هایی که در فراخوان اعلام شده بود انتخاب شدند و  گروه‌ها برای اجرا در کشور عراق اعزام شدند که در سال گذشته 12 و امسال 21 گروه نمایش را شامل می‌شد. زارعی افزود: در زمینة موضوعات این نمایش‌ها سعی شد بر اساس منویات مقام معظم رهبری و فرهنگ اربعین، انسجام بین ملت‌ها و وحدت بین آنها مد نظر قرار گرفته و فلسفه این راهپیمایی در آیین اربعین مورد توجه باشد.

زارعی گفت: از سال دوم و سوم، تعداد تماشاگر به 2 یا 3 سه هزار نفر هم رسیده در حالی‌که بخش عمده‌ای از این تماشاگرها عراقی، لبنانی، آذربایجانی و ترکیه‌ای بودند.

در ادامه نشست، محمد‌زاده، دبیر هنری سومین دوره همایش بین‌المللی تئاتر مردمی اربعین، درباره اهمیت این همایش گفت: نکته‌ای که به مرور برای بحث اربعین خیلی مد نظر قرار گرفت، این بود که ما با مخاطبی حدود 20 میلیون زائر اربعین روبرو هستیم که از کشورهای مختلف در این آیین حضور دارند. پیاده‌روی اربعین ظرفیت عظیمی دارد که هنرمندان ما در آن، با مردمی از 70  کشور دنیا که به لحاظ فکری با ما تفاوت‌هایی دارند، ارتباط مستقیم برقرار می‌کنند. در سال اول، مهمانانی از نیجریه داشتیم که یکی از آن مهمانان برادر شیخ زکزاکی بود. در همان دوره که شیخ در زندان بود، برادر و همراهانش، نمایش «علی گندابی» ما را دیدند؛ قصه به زبان فارسی بچه‌های همدان بود و عرب‌ها زبان آن را نمی‌دانستند؛ ولی وقتی این نمایش اجرا می‌شد، به سختی می‌گریستند.

محمدزاده در خصوص بازه زمانی همایش، زبان‌های مختلف و مکان‌های اجرا گفت: سومین همایش از 28 مهر آغاز شد و 8 آبان به خاتمه رسید. زبان­های آثار، فارسی و عربی و ترکی و انگلیسی و اردو بود. تصور می‌شد که هر سال حدود 50 تا70 هزار نفر از مرز میرجاوه پاکستان وارد ایران می­شوند؛ عبور می­کنند و به عراق می­روند. امسال، قرار بود در مرز میرجاوه، دو نمایش تعزیه به زبان اردو از گروه‌های سیستان اجرا شود که متأسفانه یک روز قبل از آن، اتفاق گروگان گیری دوازده سرباز و بسیجی رخ داد و ما به دلایل امنیتی نتوانستیم این برنامه را انجام دهیم.

محمدزاده افزود: 28 مهر همایش را از پایانه­های مرزی شلمچه و چزابه شروع کردیم و از 30 مهر هم پایانه­ی مرزی مهران، اضافه شد. آثار به زبان عربی و ترکی و فارسی اجرا شدند. حتی نمایش به زبان کردی هم در مرز مهران داشتیم که از گروه‌های نمایش قروه بود. سپس از 1 آبان برنامه­ در نجف آغاز شد و در دو روز در شهر نجف ادامه داشت. سپس، گروه­های 21‌گانه، به چهار یا پنج گروه تقسیم شدند و در پنج نقطه مشخص مسیر قرار گرفتند. گروه­ها در موکب­ها اجراهای خود را انجام می­دادند. البته یک نقطه مشخص و ثابت بود و 10 موکب جلوتر و 10 موکب عقب‌تر هم اجراهای در حال حرکت داشت؛ اجراهایی که در بعضی از موکب‌های بزرگ، تعداد مخاطبانش به بالای هزار نفر می‌رسید.

وی افزود: امسال، با توجه به این که 8 اثر به اجراها اضافه شده بود، تعداد مخاطبان به حدود دو برابر رسید که عدد صد هزار نفر مخاطب تخمین زده شد.

مدیر مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری کشور در ادامه سخنان خود راجع به مدت زمان اجرا، مشارکت مردم و زبان‌های اجرای نمایش‌ها، افزود: زمان نمایش‌ها کوتاه (20 یا 25 دقیقه) است تا امکان مشاهده برای زائران مختلف فراهم باشد. امسال پنج شب در مسیر و دو شب در نجف اشرف اجرا بود. اجرای گروه‌ها نیز چرخشی بود، هر گروه یک یا دو شب در یک موکب نمایش داشت و سپس در موکب بعدی نمایش را اجرا می‌کرد. محمد‌زاده گفت: امسال پنج گروه عرب داشتیم. آنها هنرمندان ایرانی و اهل سوسنگرد و خوزستان و اهواز هستند. در سال اول فقط یک گروه عرب داشتیم و بقیه فارس بودند. سال دوم سه گروه به زبان عربی داشتیم و بقیه­ی فارسی زبان بودند، که در شش ژانر اجرای برنامه کردند؛ تعزیه به زبان عربی و فارسی، نمایش موکبی، نقالی، پرده خوانی، مقتل‌خوانی و نمایش خیابانی. امسال علاوه بر زبان عربی و زبان فارسی، مرشد ابوالفضل ورمزیار، نقل انگلیسی می­گفت و یک گروه نمایشی هم به زبان ترکی تعزیه اجرا کرد.

زارعی، در پاسخ به پرسشی در خصوص برآوردهای مالی این همایش، آن را یک نذر فرهنگی خواهند و  افزود: امسال ستاد اربعین برای تأمین مالی این همایش به حوزه هنری کمک کرد. ما در فراخوان اعلام می‌کنیم که این کار یک نذر فرهنگی و هنری است بنابر این دستمزدی پرداخت نمی‌شود؛ فقط هزینه­ی ویزا و سفر به عراق و برگشت به مرز بر عهده برگزارکنندگان همایش است؛ که امسال نزدیک به صد میلیون بود.

فرصت­های ایجاد شده همایش برای جامعه­  هنری و فرهنگی ایران

در ادامه نشست، گزارش تصویری از همایش و موکب‌هایی که در آنها تئاتر اجرا شده بود، ارائه شد. زارعی در توضیح میزان حضور اقشار مختلف مردم برای تماشای این نمایش‌ها، به نقش وحدت‌آفرین همایش اشاره کرد و افزود: در نمایشهای تولیدی تفرقه و تفرقه‌افکنی حذف و وحدت جامعه اسلامی تقویت می‌شود. برای نمونه برای مشاهده این نمایش‌ها، زائران جمهوری آذربایجان با این که زبان عربی یا فارسی نمی­دانستند، می­ایستادند نظاره کرده و می‌گریستند. یکی از مخاطبان سوری که از مسیحی­ها بود، می­گفت، من با قصه ها و رخدادهای عاشورا آشنا نبودم ولی آنچه شما گفتید باعث شد، ناخودآگاه اشک از چشمانم جاری شود. شبیه به این اتفاق را در مسیر پیاده‌روی اربعین زیاد تجربه کرده‌ایم.

مسئول امور هنری کمیته فرهنگی و آموزشی ستاد اربعین درباره فرصت‌های این همایش گفت: یکی از مهم‌ترین فرصت‌های این همایش، امکان نیروسازی است. در همین همایش ما یک جریان دیگری داشتیم به نام جریان تئاتر بچه‌های مسجد که در آن، بچه‌ها در مسجد آموزش می‌بینند؛ در مسجد تمرین می‌کنند و در مسجد اجرا می‌روند؛ همچنین یک جشنواره سراسری نیز داریم که در مسجد برگزار می‌کنیم. بچه‌های مسجد اکنون  به همایش تئاتر اربعین می‌آیند که تجربه کسب کنند و اجرا کنند. در جشنواره نقالی علوی هم همین‌طور است و ما به واسطه این جشنواره‌ها برای همایش تئاتر اربعین -و برعکس- تربیت نیرو می‌کنیم. این همایش سبب می‌شود که تئاتری‌های دغدغه‌مند در باره مسائل فرهنگی و دینی بتوانند در یک فضای متفاوت و با حضور افرادی از کشورهای مختلف، هنر و اندیشه خود را به نمایش بگذارند. واکنش‌های مردم کشورهای گوناگون و تعامل هنرمندان این تئاترها با این مردم، تجربه خوبی در اختیار هنرمندان نسل آینده می‌گذارد.

در ادامه نشست، بخش‌هایی از فیلم نمایش «خورشید از حلب  طلوع می­کند (الشمس تشرق من حلب)» به کارگردانی کوروش زارعی و در ادامه آن، فیلم «غزوه خمینی» که تکفیری‌ها علیه این تئاتر دینی ساخته‌اند، پخش شد. سپس زارعی، در خصوص یکی دستاوردهای جانبی این همایش، به ارتباط‌گیری با هنرمندان سوری اشاره کرد که منجر به اجرای نمایش «خورشید از حلب  طلوع می­کند» در سوریه شد. وی در این زمینه اذعان کرد که مردم سوریه از کار استقبال زیادی کردند و می‌گفتند کارهایی که ما را با واقعیت تاریخ و اهل بیت آشنا می‌کنند، دوست داریم. آنها می‌گفتند ما چیزی در نمایش شما دیدیم که در نمایش‌هایی که در سوریه اجرا می‌شود، ندیده‌ایم. این اشتیاق در کشورهای دیگر هم وجود دارد. حضرت امام(ره) در زمان حیات‌شان بارها این جمله را می‌گفتند که ما باید انقلابمان را به جهان صادر کنیم. اتفاقات سیاسی که در منطقه افتاده و بیداری اسلامی، بخشی از انقلاب فرهنگی ما است که رخ داده است. هرچند در بعضی از کشورها ابتر مانده اما یک آتش زیر خاکستری است که روزی شعله‌ور خواهد شد. تجربه‌ای که سه سال در همایش تئاتر پیاده‌روی اربعین داشتیم و تجربه‌ای که امسال با نمایش یا خورشید از حلب طلوع می‌کند، در حلب و دمشق به دست آمد، نشان می‌دهد که مردم آگاه و حقیقت‌دوست، تشنه این خوراک فرهنگی در قالب هنر از جمله هنرهای نمایشی و تئاتر هستند. جالب این جا است که اجرای نمایش «خورشید از حلب طلوع می­کند» ابتدا در حلب بود که بخش عمده­ مردم آن مسیحی و ارمنی، اهل تسنن و علوی هستند و شاید یک و نیم یا دو درصد جمعیت شیعه داشته باشد. در همین شهر هر شب 1700 صندلی ­چیده می‌شد. در دمشق نیز که اکثراً شیعه بودند، اجراهایی داشتیم که شبی 2500 نفر در آن حضور داشتند.

کاستی های همایش تئاتر اربعین و چشم  انداز آن برای سال های آتی 

در بخش سوم نشست ، به کاستی‌ها و موانع همایش و چشم‌انداز آن در سال‌های آتی پرداخته شد. در این خصوص محمد‌زاده گفت: در همایش سوم، 80 گروه برای اعزام ثبت نام کردند. اگر ما به جای 21 گروه، 80 گروه را اعزام می­کردیم اتفاق عظیم­تری رخ می‌داد اما به دلیل محدودیت بودجه مجبور شدیم 21 گروه را انتخاب کنیم و از هر گروه نیز تعداد اندکی را برای اجرا بفرستیم.

وی افزود: در برنامه‌های سال آتی، با توجه به تجربة چند سال اخیر، به‌ویژه موضوع تبادل‌های بین‌فرهنگی که بین ایران و سوریه و عراق پیش آمده، اتفاقات بهتری می‌توان رقم زد. در سوریه چیزی به اسم تئاتر دینی رایج نیست. سوری‌ها خیلی علاقه‌مند بودند که این فرمتی که در ایران تجربه می‌شود، در آن کشور هم به کار برود. تئاتری که آقای زارعی به صورت مشارکتی با کشور سوریه انجام دادند، اولین اتفاق تئاتری بین فرهنگی ایران و کشورهای عربی است که با هدف ایجاد گفتمان مشترک، تولید شده است.

زارعی با تاکید بر لزوم همکاری حداکثری دستگاه‌های دولتی در برگزاری این رویداد گفت: اگر همکاری مجموعه اوج نبود، این همایش اتفاق نمی­افتاد و این یک دغدغه و نگرانی فرهنگی بود که ما را به انجام این همایش تشویق کرد. در آینده سعی می‌شود مشارکت ارگان‌های دیگر را هم جلب کنیم تا ابعاد همایش گسترش یابد. وی افزود: اگر حمایت مالی کافی صورت گیرد، حتی می‌توان در حین اجرای نمایش‌ها، به مخاطبان کشورهای مختلف، بسته‌های فرهنگی نیز اهدا کرد.

زارعی در خصوص چشم‌انداز همایش افزود: ما می‌توانیم فراخوانی را که در ایران منتشر می‌کنیم، از طریق رایزنی‌ها و سفارت‌خانه‌ها در دیگر کشورها هم منتشر کنیم. چه بسا گروه‌های هنری که در این کشورها علاقه‌مند هستند در چنین فضایی کار کنند، از کشورشان به پیاده‌روی اربعین اعزام شوند. یعنی در اصل ما به جای اینکه بخواهیم هزینه مستقیم کنیم، برای اتصال کشورها و گروه ها مختلف حلقه واسط شویم و نمایش‌هایی را از هفتاد کشور دنیا با زبان خودشان برای مردم خودشان داشته باشیم. این اتفاق هم وجه هنری و هم وجه فکری دارد. وجه هنری‌اش این است که یک فستیوال عظیمی از شیوه‌های مختلف هنری در رابطه با یک موضوع خاص با محوریت شخصیت امام حسین ع برپا خواهد شد. امسال پیاده‌روی اربعین یک شعار داشت: الحسین یجمعنا؛ “همه دور حسین گرد می‌آیند”. ما در این خصوص به مشارکت بیشتر ارگان‌هایی نظیر سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و دانشگاه جامعه‌المصطفی نیازمندیم. چشم‌انداز ما این است که یک جریان نمایشی بزرگ راه خواهد افتاد و ان‌شاالله همایش تئاتر مردمی پیاده‌روی اربعین و تجربه این دو سه سال، تبدیل به یک جریان‌بین المللی و بزرگ خواهد شد.

زارعی افزود: همایش در سال اول تقریباً 50 مخاطب زائر اروپایی داشت که پای نقالی مرشد چایانی و مرشد میرزا علی نشستند. آنها جدا از اینکه در فضای اربعین تئاتر می‌بینند، موضوعیت و شیوه اجرایآثار نیز برایشان خیلی جذاب بود. تلاش می‌کنیم که مخاطبان بین‌المللی تئاترهای دین محور، دوره به دوره افزایش یابد.

زارعی در ادامه بر لزوم تشکیل شورای سیاستگذاری و تدوین آئین‌نامه برای همایش تأکید کرد. وی در خصوص حضور بانوان در گروه‌های نمایشی نیز گفت: در سال‌های گذشته شرایط حضور خانم‌ها در گروه‌های نمایشی زیاد فراهم نبود، اما کم کم به یک سازمان­دهی و برنامه­ریزی می­رسیم تا با همکاری­های ستاد اربعین و ارگان‌های دیگر، در دو سه سال آینده ان شا‌الله بتوانیم خانم­ها را هم با گروه‌ها همراه کنیم تا در مسیر کربلا و نجف اجرا داشته باشند. اگر خانم­ها با ما همراه باشند و اجرا داشته باشند جذابیت کارهای ما برای مخاطبان بیشتر خواهد بود؛ مخاطبان بیشتری خواهیم داشت؛ و اجراها پرشورتر خواهد بود.

ویراستار و تدوین کننده: محمود ترابی اقدم