نشست علمي «راهکارهای رونق  تولید فرش دستباف ایرانی در دوران تحریم» روز یکشنبه 29 اردیبهشت ۹۸ از ساعت 11 تا ۱3 با سخنرانی دکتر الهه ایمانی، عضو هیأت‌علمی دانشگاه هنر شیراز و عضو انجمن ملی فرش ایران و با دبیری دکتر فرزانه فرشیدنیک در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد. در اين نشست که با هدف معرفی جایگاه فرش دستباف ایرانی در ارزآوری و اهمیت آن در دوران تحریم‌های اقتصادی برگزار شد، پس از معرفی جایگاه اقتصادی هنر- صنعت فرش دست‌باف ایرانی از منظر صنعتی، درآمدزایی و تأثیر اعمال تحریم‌ها بر روند تولید و عرضه فرش دست‌باف مورد بررسی قرارگرفت و نهایتاً راهکارهایی به منظور مواجهة راهگشا با این چالش‌ها ارائه شد.

در مقدمه، دبیر نشست، با اشاره به نامگذاری سال 1398 با عنوان سال «رونق تولید» از سوی مقام معظم رهبری، تلاش در جهت تحقق مطلوب این شعار را یکی از وظایف مهم پژوهشگران در سال جاری برشمرد و بیان داشت، در این زمینه پژوهشکدة هنر طراحی و برنامه‌ریزی نشست‌هایی متمرکز بر مطالعة جایگاه هنر در رونق تولید را در دستور کار قرار داده که در  این نشست مساپل مرتبط با رونق تولید در حوزه فرش را بررسی می‌کند.

سپس جلسه با طرح دیدگاه‌های سخنران ادامه یافت. در آغاز، ایمانی به اهمیت اقتصادی هنر- صنعت فرش دستباف از جمله ایجاد بیش از 30 فرصت شغلی در این صنعت اشاره کرد که از بخش دامداری و کشاورزی برای کشت پنبه و ابریشم گرفته تا صنایع ریسندگی، رنگرزی و واسطه‌هایی که این میان قرار می‌گیرند، همچنین طراحی، رفوگری و ... را شامل می‌شود. وی گفت بر اساس آمارها، حدود یک و نیم تا شش میلیون نفر در این حوزه مشغول به کار هستند. هزینه پایین ایجاد اشتغال و ارزش افزودة بالای این صنعت، همچنین اهمیت صادرات و درآمدی که از این بابت حاصل می‌شود را نیز غیر قابل انکار می‌کند.

تأثیر تحریم‌ها بر روند تولید و عرضة  فرش دست‌بافت 

ایمانی با اشاره مختصری به تاریخچه تحریم فرش ایران گفت: این نخستین بار نیست که فرش ایران  تحریم شده است. ما سه بار سابقة تحریم داشته‌ایم که تأثیرات منفی بسیاری را در حوزة صادرات فرش پیش روی ما قرار داد. اولین بار در اکتبر سال ۱۹۸۷ بود که در دولت رونالد ریگان فرش ایران تحریم شد و به مدت ۱۳ سال این تحریم وجود داشت. دومین تحریم‌ در سال ۲۰۱۰ (۸ مهر ماه سال ۱۳۸۹) در دولت باراک اوباما اعمال شد و این بار بسیار سخت‌گیرانه‌تر بود و آخرین تحریم نیز در ۱۵ آبان ۱۳۹۷و این بار بسیار شدیدتر از قبل صورت گرفت.

در نوبت اول، صادرات فرش به کشور آمریکا تحریم شد اما هر مهاجر اجازة بردن یک فرش را به آمریکا داشت اما در سال ۲۰۱۰ تحریم‌ها بسیار سختگیرانه‌تر و صادرات و واردات به کشور آمریکا از هر کشور دیگری ممنوع شد. از آنجایی که آمریکا یکی از بزرگ‌ترین خریداران فرش دستباف ایران بود، این تحریم‌ها تبعات منفی بسیاری داشت. ارزش صادرات فرش دستباف ایرانی در طول چهاردهه پس از انقلاب را می‌توان بررسی و بر اساس آن میزان صادرات  فرش دستباف ايران در پنج ماهه نخست سال1397 را با مدت مشابه سال قبل مورد مقایسه قرار داد.

ارزش و وزن صادرات فرش دستباف ایرانی در چهار دهة پس از  انقلاب اسلامی

مقايسه صادرات فرش دستباف ايران در پنج ماهة نخست سال1397  با مدت مشابه سال قبل

ابعاد تحریم و خسارات ناشی از آن

ایمانی در ادامه به ابعاد مختلف مسالة تحریم فرش دستباف ایران پرداخت و به این موضوع اشاره کرد که در دورة تحریم‌ها، کشورهای رقیب، بازار بسیار خوبی به‌دست آوردند به نحوی که بازار ایران را در دست گرفتند. در این مدت کشورهای رقیب بخصوص کشور هند، به نحوی که دیده می‌شود در ردة دوم و با فاصلة بسیار کم از ایران قرار گرفتند.

ایمانی افزود: در سال ۲۰۱۷،  ایران 28 درصد از سهم فروش فرش در بازارهای جهانی را به خود اختصاص داده و هند با فاصله بسیار اندکی ۲۵ درصد و بعد از آن پاکستان، نپال و ترکیه چهار و نیم تا ۴ درصد و سایر کشور‌ها عددی معادل ۳۲ درصد را به خود اختصاص داده‌اند. به این ترتیب در شرایط فعلی رقیب جدی ما هند است  هرچند ترکیه و چین را هم نباید نادیده گرفت.

تحریم و تغییر سلیقة خریداران 

ایمانی با برشمردن چند مثال از مجلات خارجی طراحی داخلی ساختمان گفت تهدید دیگری که تحریم­ها برای فرش ایران به وجود آورده­اند، تغییر سلیقة خریداران است. زمانی که تحریم‌های همه‌جانبه اتفاق افتاد، نه تنها صادرات، بلکه حتی تصویر فرش ایرانی از روی مجلات طراحی داخلی حذف شد. این اتفاق، به تغییر سلیقة خریدار منجر می­شود که در درازمدت از نظر اقتصادی تبعات منفی بسیاری دارد. زمانی که سلیقة خریدار تغییر کند و دیگر خواهان فرش دست‌باف ایرانی نباشد، معضلی جدی در تقاضا و در نتیجه بازار فرش ایرانی به وجود می‌آید.

بازارهای فرش دست‌باف ایرانی

ایمانی در معرفی بازارهای فرش ایرانی بیان داشت: این بازار به دو گروه داخلی و خارجی تقسیم می‌شود که  بازار داخلی قابلیت برنامه­ریزی دارد اما بازار خارجی، تابع بازار جهانی و غیرقابل کنترل است اما در این حوزه هم می‌توان اقداماتی را صورت داد.

وی افزود تنها ۱۵‌درصد از فرش‌های ایرانی دست‌بافی که تولید می‌شوند به مصرف بازار داخلی می‌رسند. جایگزینی فرش ماشینی، تغییر فرهنگ در استفاده از فرش به عنوان کفپوش، تبلیغات فرش ماشینی و عدم تبلیغات فرش دستباف و وجود فرش­هایی با طرح های جدیدتر و متناسب با طراحی معماری مدرن، از جمله عواملی است که که سبب کاهش خرید فرش دست‌باف در بازار داخلی ایران شده است. این درحالی است که به‌خصوص در شرایط فعلی که صادرات فرش به شدت کاهش یافته، ضروری است بازار داخلی تقویت شود.

عوامل مؤثر بر کاهش مصرف فرش دستباف در بازار داخلی

نتایج نظر سنجی از 833 نفر (میرزا امینی، مجله علمی پژوهشی گلجام، 1390، 32)

این اطلاعات نشانگر نقاط ضعف موجود در کاهش فروش فرش دستباف است که تا حد زیادی مانع رونق بازار داخلی است.

دلایل  کاهش خرید در بازارخارجی

ایمانی در ادامه  به دلایل کاهش تقاضای فرش ایرانی در بازار خارجی اشاره کرد و افزود اولین دلیل، تحریم‌ها است اما دلایل دیگری نیز وجود دارد که ناشی از عدم برنامه‌ریزی مناسب است و از آن جمله می­توان به موارد زیر اشاره نمود:

تکراری بودن نقوش فرش‌های ایرانی و گریز تولید کنندگان از کاربست طرح های جدید

عدم حضور مستمر در نمایشگاه‌های بین‌المللی به دلیل هزینه‌های بالا

تعداد کم کارگاه‌های متمرکز قالیبافی و تحویل به موقع تولیدات به بازار

عدم حضور مستمر در نمایشگاه‌های بین­المللی

وی افزود در واقع حتی اگر تحریم‌ها را هم فاکتور بگیریم، می‌بینیم که سوء مدیریت از جمله عوامل کاهش فروش در بازار خارجی است. کشورهای رقیب مانند هند و ترکیه در سال­های اخیر سرمایه‌گذاری­های مناسبی در این زمینه داشته‌اند. ترکیه در حالی که پیش از این تنها ۴ درصد از بازار جهانی را در اختیار داشته، در سال گذشته تعداد زیادی کارگاه‌های متمرکز برای بافندگی ایجاد کرد و هند نیز پیشرفت چشمگیری نسبت به سایر کشورها داشت. باید گفت تعداد کم کارگاه‌های متمرکز قالی‌بافی در ایران مسئله بسیار مهمی است. زمانی که کارگاه متمرکز وجود نداشته باشد تاجران خارجی با تولیدکنندة معمولی طرف هستند و امکان عقد قراردادهای کلان وجود ندارد لذا ایجاد و افزایش کارگاه‌های متمرکز قالیبافی باعث می‌شود که تجارت‌های عمده‌تری داشته باشیم و بتوانیم با تاجر‌ان بزرگ‌تری وارد معامله شویم. همچنین حضور مستمر در نمایشگاه‌های بین­المللی از دیگر عوامل افزایش عرضه فرش است. اما ایران به دلیل هزینه‌های بالا، حضور بسیار کمرنگی اطلاعات مربوط به تعداد غرفه ها را در نمایشگاه دموتکس آلمان در سال 2012 نشان از حضور نه چندان قدرتمند ایران در این عرصه است.

تعداد غرفه‌ها به تفکیک کشورها  در نمایشگاه دموتکس آلمان 2012

راهکارهای  حفظ و گسترش بازار داخلی و خارجی فرش دستباف

ایمانی به منظور حفظ و گسترش بازار داخلی راهکارهایی را پیشنهاد داد که عبارت بودند از:  

کاهش قیمت از طریق کاهش هزینه‌های تمام شده

اصلاح قوانین و هماهنگی بین قوانین اتحادیه و شهرداری‌ها برای تاسیس کارگاه­های فرش دستباف

 حذف مالیات و حمایت از تولیدکنندگان فرش دستباف

 بیمه‌کردن بافندگان

 ارائه وام و تسهیلات بانکی به تولیدکنندگان فرش دستباف

نمادین‌شدن مصرف فرش دستباف با تبلیغات گسترده­تر

ایمانی افزود: در میان مجموعة عوامل، ایجاد انگیزه و نیاز به خرید مصرف فرش دستباف بسیار مهم است. برای فروش کالا، تقاضا لازم است و برای تقاضا، احساس نیاز. برای آنکه نیازهای به وجود آمده در شخص، انگیزه­ای قوی برای تقاضا و خرید اجناس مورد نظر ایجاد کند، تحریک نیاز به احترام و خودنمایی بسیار مهم است. به طوری که انسان­ها نیاز به احترام خود را از طریق نمایش کالاهای خریداری کرده به دست می­آورند و بدین ترتیب مصرف نمادین آن کالا افزایش می­یابد.

وی دربارة تقویت بازار خارجی، نیز این راهکارها را مطرح نمود:

انجام حمایت‌های دولتی و ارزی

جایگزینی کشورهای حوزة خلیج فارس و روسیه. در حال حاضر سازمان ملی فرش و شرکت سهامی در حال بررسی این موضوع هستند و کشورهای هدف را که می‌توان جایگزین کشورهای اروپایی و آمریکایی کرد بررسی می‌کنند.

شرکت مداوم در نمایشگاه‌های دموتکس و سایر نمایشگاه­های بین­المللی

تمرکز ویژه برای نمایش فرش ایرانی در تبلیغات تلویزیونی

سرمایه‌گذاری بر بازتاب فرش ایرانی در تصاویر مجلات طراحی داخلی

برجسته‌سازی توانایی موجود ایرانیان  در طراحی و بافت بزرگ‌ترین فرش­های جهان

حمایت  اصولی از طراحان فرش برای جلوگیری از مهاجرت سرمایه­های انسانی به کشورهای رقیب

این جلسه با پرسش و پاسخ میان حاضران و سخنران ادامه یافت.

ایمانی در پاسخ به پرسشی مبنی بر شکاف میان بازار و دانشگاه و نقش دانشگاه­ها در زمینه آموزش درست و به‌روز طراحی فرش گفت: این یک مسئله و دغدغة بسیار بزرگ است که ارتباط میان دانشگاه و بازار کار بسیار کم است. تا چند سال پیش واقعاً دانشجویان رشتة فرش بسیار بی‌انگیزه بودند اما خوشبختانه امروز بارقه‌های امیدی وجود دارد. بررسی‌هایی درحال انجام است که سرفصل‌های دروس دانشگاهی رشته فرش  تغییر کرده و به‌روز شود. در مقطع کارشناسی‌ارشد واحد درسی مدیریت بازرگانی فرش را اضافه کرده­اند اما دانشجویان گله دارند که استادان متخصص علوم انسانی هستند و فقط اقتصاد درس می‌دهند و یک فضا و دانش بینارشته‌ای وجود ندارد. این یک بحران بسیار بزرگ است که باید به طور مفصل در رفع آن تلاش شود. ما نیاز به اساتیدی داریم که هم بازرگان باشند و هم در حوزة فرش فعالیت داشته باشند.

در پرسشی دیگر، به این نکته اشاره شد که اگر قرار باشد در صنعت طراحی فرش نوآوری داشته باشیم، تا کجا می­توان پیش رفت که هویت ایرانی فرش دستباف گم نشود؟ در پاسخ به این سوال ایمانی گفت گروهی از نقوش فرش ایرانی به‌خصوص فرش‌های روستایی، به دلیل انتزاعی‌بودن، بسیار با دکوراسیون مدرن مطابقت دارند. در واقع بی‌آنکه نیاز به تغییرات زیادی باشد، با بهره‌گیری از این نقوش متنوع می­توان ضمن حفظ هویت فرش ایرانی، نیاز خانه‌های مدرن و کوچک‌تر امروزی را نیز پاسخ گفت.

در خاتمه، رییس پژوهشکده هنر گفت: هنگامی که از  هنر- صنعت فرش دستباف صحبت می‌کنیم، هیچ کدام از وجوه هنر و صنعت آن را از یکدیگر قابل تفکیک نمی‌بینیم از اینرو هیچ فعالیتی در بخش هنرِ فرش دست‌باف، نمی­تواند وجه صنعتی آن را نادیده بگیرد؛ بنابر این بررسی عوامل موثر اقتصادی بر هنر و فرهنگ تولید و مصرف فرش دستباف بسیار مهم است. این موضوع در زمان حاضر و با توجه به اینکه در وضعیت تحریم قرار گرفته­ایم، مضاعف هم شده است. البته مجال این نیست که همه عوامل را یکجا بررسی کرد اما حتماً باید متذکر شد که هر اتفاقی در حوزة فرهنگ و هنر که بر بازار فرش دستباف تاثیرگذار باشد، قطعاً یک سویة وابستگی به حوزة اقتصاد نیز دارد.  

در بخش فرهنگ، این خطر حس می­شود که چون درگیر مسائل اقتصادی هستیم گویا می‌خواهیم بخشی از مسائل فرهنگی فرش را قربانی سودآوری در بازار فرش دست‌بافت بکنیم. این که ما از ناکارآمدی طرح‌های سنتی فرش دست‌بافت نام ببریم و به دلیل تقاضای طرح­های مدرن از سوی مخاطب امروز (چه در بازار داخلی و چه در بازار خارجی) و برای نجات این بازار، طرح‌های سنتی خود را به طرح‌های مدرن تبدیل کنیم تعبیر درستی نیست.

 ما از یک محصول فرهنگی صحبت می‌کنیم که جزء هنرهای صناعی ایران است و به صنعت هم گره خورده است. به طور مشخص دولت و متولیان این عرصه حتماً وظیفه حفظ این محصول را دارند. بنابراین حتی برای حفظ بازار داخلی هم با عنایت بر این مسئله باید اقداماتی انجام داد.

قابل انکار نیست که سبک زندگی تغییر کرده و تبلیغات، ذائقه مصرف کنندگان را هر روز به سمتی می‌برد. اما این بدان معنا نیست که ما مواریث فرهنگی خود را هر روز با ذائقه‌ای که بر جامعه تحمیل می‌شود تغییر دهیم. حتی دنیای مدرن از دستاوردهای خودش خسته و دل‌زده است. این خستگی مربوط به دهه‌ها پیش است. هم هنرمندان آن‌ها و هم در سطح جامعه به فرآورده‌های تمدن‌های سنتی از جمله هنرهای سنتی رجوع دارند. بنابراین این هویتی که می‌گوید فرش دست‌بافت ایرانی است قابل معامله با هیچ چیز نیست. این باید در جایگاه خودش باقی بماند و اتفاقا از جمله مواردی است که دولت‌ها باید پول خرج کنند و اصلا نباید به این فکر کنند که بازده آن چیست. دولت باید سرمایه‌گذاری بکند، هزینه کند، ضرر بدهد اما آن بافنده فرش دست‌بافت زندگیش تامین باشد و تمام این نقوش را با همان کیفیت سنتی و قدیمی خودش حفظ بکند و برای نسل‌های بعد به جا بگذرد. این نافی این نیست که ما بازتولید نداشته باشیم کما این که هنرهای سنتی همواره در حال بازتولید بودند. این همه نقش متنوع فرش یک روزه به وجود نیامده است. در دوره‌های مختلف درمناطق جغرافیایی مختلف این همه تنوع داریم.

همانطور که اشاره کردید رویکرد اجتماعی درگلیم‌ها و گبه ما مشاهده می‌شود. این‌ها که متأثر از هنر معاصر غرب شکل نگرفته است. ویژگی ذاتی و خصلت بومی خود آن طرح‌ها و نقشه‌ها است. این هنرها همیشه در حال بازتولید بوده‌اند. اما چرا امروز در بازتولید هنرهای سنتی خود دچار مشکل هستیم؟ چون ذات هنرهای خودمان را فراموش کرده‌ایم. قطع ارتباط شده و دیگر شناختی نداریم. با این هنرها زندگی نمی‌کنیم که بخواهیم بازتولید هم داشته باشیم و بعد فکر می‌کنیم که تاریخ از یک جایی منقطع شده است و هنرهای سنتی تاکنون شکل خاصی بودند و من­بعد ما می‌خواهیم آن را تغییر بدهیم. پس امکان بازتولید وجود دارد اما نیازمند حمایت‌های بسیار قابل توجه هستیم و اگر این عوامل درکنار هم قراربگیرد و زمینه برای این رخداد فراهم بشود این فرآیند  حتما اتفاق می‌افتد.

نکته دیگر اینکه متأسفانه سلیقه مردم ما به انحراف کشیده شده است وگرنه آن‌جا که خودشان را مهد هنر مدرن می‌دانند، می‌بینید که چه اشتیاقی برای فرش ایرانی دارند. اگر فرش ایرانی فقط دست‌بافت بودنش باقی بماند و طرح‌های مدرن کار شود اصلا فرش دست‌بافت ایرانی نیست. در این زمینه تلاش برای ارتقا سواد فرهنگی مخاطب بسیار تعیین کننده است. در واقع این بحث‌ها و نشست­ها کمک می‌کند که ضعف‌ها در بخش‌های مختلف کار دیده بشود اما هر کدام از آن‌ها نیاز به بررسی و مطالعه مستقیم دارد.

ویراستار و تدوین کننده: فرزانه فرشیدنیک