نشست تخصصی «ارزشها و نگرش‌های زنان ایرانی» با سخنرانی دکتر رضا عظیمی (جامعه‌شناس)، دکتر مریم نصر اصفهانی (عضو هیأت‌علمی پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات‌فرهنگی) و دکتر نیره توکلی (عضو انجمن جامعه‌شناسی و پژوهشگر ارتباطات)، شنبه ۱۵ تیرماه ۱۳۹۸ در در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.

در ابتدای این برنامه، دکتر عظیمی به «پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌ها» و جزئیات آن پرداخت و اظهار داشت: بحث درمورد ارزش‌های جنسیتی در پیمایش‌هایی انجام شده که ازجمله پیمایش‌هایی که سندیت پیدا کرده، «پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان» است که با سه موج صورت گرفته است. موج اول آن در سال ۷۹، موج دوم در سال ۸۲ و موج سوم در سال 94. وی افزود: بررسی «خانواده» و «برابری جنسیتی»، دو مقوله بسیار مهم در این پیمایش هستند و برای ما مهم بود که بدانیم ارزش‌های جنسیتی چه تطوراتی را طی کرده است. اما این پیمایش، دچار ضعف‌های نظری و روشی است. ازجمله اینکه در موج اول، مبحث زنان و مسائل جنسیتی بررسی نشده و این ضعف بزرگی است. یا در موج دوم، گویه‌هایی حذف و گویه‌های دیگر جایگزین آن شده که همین مسأله، امکان انجام کار تطبیقی را از بین می‌برد.

عظیمی پس از مروری کوتاه بر گویه‌های مرتبط با زنان در پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌ها، تصریح کرد: مقایسه گویه‌ها در دو موج ۸۲ و ۹۴ نشان می‌دهد زنان ایرانی دچار یک زیست دوگانه هستند، یعنی از یک طرف پای آن‌ها در سنت و مواردی مثل همسرداری و خانه‎داری است و از طرف دیگر، به سمت مدرن شدن حرکت می‌کنند مثل کار کردن بیرون از منزل. او ادامه داد: این زیست دوگانه فشار زیادی برای زنان ایرانی ایجاد کرده است. درواقع نوعی ناسازه ارزشی وجود دارد که زنان ایرانی در آن گیر افتاده‌اند.

این جامعه‌شناس در اشاره به دیگر نتیجه استنباط‌شده از این پیمایش، خاطرنشان کرد: نتیجه‌ای که از بررسی این پیمایش در سال‌های ۸۲ و ۹۴ به دست می‌آید، رجعت پیدا کردن زنان ایرانی به خانواده سنتی و گرایش‌های نابرابری جنسیتی در سال ۹۴ نسبت به سال ۸۲ است.

در ادامه دکتر مریم نصر اصفهانی با مرور نسبت ارزشها و جنسیت در تاریخ تفکرغرب به شباهت یا تفاوت ارزشهای اخلاقی متناسب با جنسیت افراد در تاریخ فلسفه اشاره کرد. به بیان او در آغازگاه‌های تاریخ فلسفه غربی یعنی در یونان باستان، نظرات متفاوتی درباره شباهت یا تفاوت ارزشها و فضایل اخلاقی پسندیده برای زنان وجود داشته است.

نصراصفهانی اشاره کرد پس از تلفیق اندیشه های متفکران یونانی با اندیشه های فلاسفه مسلمان و مسیحی یک رویکرد خاص  تفوق یافت. رویکردی که فضایل کلی و عقلانی را ستایش می‌کرد و  زنان را کم بهره از عقل و در نتیجه فضایل اخلاقی می‌دانست. برای زنان ارزش این بود که فرمانبردار، خاموش و صبور باشند، در خانه بمانند و به کارهایی چون خانه داری و فرزندپروری که بیشتر غریزی دانسته می‌شد بپردازند.

با آغاز دوران مدرن و با آثار افرادی چون والستونکرافت، این رویکردها به چالش کشیده شد و همزمان با جنگ جهانی اول افرادی مانند گیلمن به ناموفق بودن اخلاقیات مذکر اعتراض کردند. گیلمن در کتاب «زنستان» آرمانشهری را تصویر کرد که در آن ارزشهای زنانه ای چون مراقبت، همدلی و تعاون حاکم بود. پس از پایان جنگهای جهانی در نیمه اول قرن بیستم و خدشه جدی‌ای که به کارامدی اخلاق و تربیت اخلاقی وارد شد، در حوزه نسبت اخلاق با جنسیت نیز پرسشهای تازه‌ای مطرح شد. اینکه آیا ارزشهای اخلاقی زنان و مردان با هم متفاوت است؟ آیا ارزشهای اخلاقی قلمروهای عمومی و خصوصی با هم متفاوتند؟ آیا ارزشهای اخلاقی مردان برتر از ارزشهای اخلاقی زنان است؟ آیا ارزشهای اخلاقی زنانه‌ای همچون مراقبت می‌تواند جایگزین ارزشهای اخلاقی‌ مربوط به عدالت باشد؟ برای پاسخ به این پرسشها حجم عظیمی از آثار در حوزه اخلاق زنانه‌نگر در غرب تولید شد که ارزشهای زنانه و فضای خصوصی را نه تنها حقیر نمی‌دانست که به آن به عنوان منبع تولید ارزش و بینش اخلاقی نگاه می‌کرد.

این عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی جمله‌ای را به عنوان حسن ختام سخنان خود برگزید و گفت: همه فیلسوفان اخلاق زن خواهان به رسمیت شناخته شدن یک ارزش هستند و آن «دوست داشتن و عشق ورزیدن» است.

دکتر نیره توکلی به‌عنوان سومین سخنران این برنامه درمورد نوع برخورد کشورها با زنان صحبت کرد و آن‌ها را در سه دسته جای داد و ابراز کرد: کشورهای پدرسالارانه هم در فضای عمومی و هم در فضای خصوصی، به‌شدت زنان و دخترانشان را سرکوب می‌کنند مانند کشورهای حاشیه خلیج‌فارس. دسته دوم کشورهایی هستند که عضو کنوانسیون‌های بین‌المللی هستند و به سرمایه‌داری پیشرفته وابسته‌اند. در این کشورها تساهل و رواداری از بالا بیشتر است و لی در پایین و در فضای خصوصی بسیار سرکوبگر هستند مثل افغانستان. دسته سوم هم کشورهایی مثل ایران جای می‌گیرند که در آن تساهل و رواداری در سطح خصوصی بیشتر و برعکس در سطح عمومی کمتر است.

توکلی در مورد انعکاس زنان در رسانه‌ها عنوان کرد: رسانه‌های خارجی تلاش می‌کنند اندیشه‌های ایران را واپسگرایانه نشان دهند و از طرف دیگر هم، تصویری از زنان ایرانی با این همه مشارکت مدنی فعالی که دارند، در رسانه‌های داخلی بازتاب نمی‌یابد. رسانه ملی سعی می‌کند تصویر این بعد از زنان را منعکس نکند یا اگر تصویری منعکس می‌شود، تصویر منفی است. مثلاً قبلاً تصویر زنان تحصیلکرده به شکل منفی در رسانه بازتاب می‌شد که مسئولیت مادرانه‌اش را قبول نمی‌کند، بی‌عاطفه است و ... . درحال حاضر هم تصویر زنانی که فعال محیط‌زیستی هستند منفی نشان داده می‌شود. این وارونه جلوه دادن تصویر زنان است.

این پژوهشگر ارتباطات با اشاره به عدم انعکاس عرف خود در رسانه تأکید کرد: جایگاهی که یک زن در خانواده‌اش دارد و از انواع فعالیت‌های اجتماعی آن در خانواده حمایت ‌می‌شود، در رسانه منعکس نمی‌شود. او در این رابطه تأکید کرد: بهتر است که عرف خود را به‌رسمیت بشناسیم و در این مسیر، از شادی و نشاط و فضای آرامش برای زنان دفاع کنیم تا زنان ما دچار مصرف‌گرایی(فرهنگی) نشوند. وی افزود: تبعیض مثبت نمی‌‎خواهیم ولی مدام تبعیض منفی هم نشود.

گزارش از: فریبا رضایی