نشست «طرح پرسش‌های موضوعی و مرتبط با متغیرهای خاص در پیمایش‌های ملی» با موضوع «دین و دینداری»  به همت دفتر طرح‌های ملی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات و با همکاری دانشگاه خوارزمی، دوشنبه ۸ شهریور ۱۴۰۰ با حضور عباس کاظمی، مسعود آذربایجانی، محمود گلزاری، عبدالکریم خیامی و دبیری فاطمه فلاح، برگزار شد.

مسعود آذربایجانی سخنران اول این برنامه با بیان اینکه یکی از سازه‌های مهم تربیت اخلاقی جامعه، بحث دینداری است، ثبت دینداری جامعه به شکل علمی را گامی مهم در تربیت اخلاقی جامعه برشمرد و درباره مشکلات سنجش دینداری تصریح کرد: دینداری مقوله پیچیده‌ای است و جهات گوناگونی در امر دین و دینداری وجود دارد که سنجش آن را هم پیچیده می‌کند. ازجمله دلایلی که سنجش دینداری را مشکل می‌کند، ذوابعاد بودن دین، تعریف و تفسیر دین، قدسی بودن اصل دین، تعیین شاخص‌های دین که به راحتی قابل دسترس نیست، پرسش‌های خام و ناپخته‌ای که نمی‌تواند امر کیفی را بسنجد و مشکل خاص آزمودن و بررسی صحت و سقم برخی موارد در پاسخ‌ها، هستند اما این موارد دلیل نمی‌شود که ما پژوهش در دین را کنار بگذاریم بلکه باید دقت خود را بالا ببریم و بر این مشکلات فایق آییم.

او در ادامه برای حل این مشکلات پیشنهاد کرد: به روش‌های کمی صرف اکتفا نکنیم، از روش‌های کیفی نیز استفاده کنیم تا برآورد دقیق‌تری داشته باشیم. در پاسخگویی به سوالات هم، آموزش‌های لازم را به افراد بدهیم تا پاسخ‌ها با درستی و صداقت همراه باشند.

عضو هیأت‌علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به نقطه ضعف پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌ها در سال 82 و 94 اشاره و افزود: عمده پرسش‌های این پیمایش روی نگرش‌سنجی متمرکز است. این نگرش‌سنجی از یک جهت نسبت به سنجش اصل دین، آسان‌تر است. نگرش دارای سه مولفه شناختی، عاطفی و رفتاری است که ما باید در نگرش‌سنجی‌ها، هر سه بعد را در کنار هم داشته باشیم و در پیمایش‌ها، در کنار سنجش نگرش، به سمت سنجش دینداری هم برویم.

محمود گلزاری سخنران دوم این برنامه در باب اهمیت دینداری ابراز کرد: دین امروز واقعاً در همه ابعاد زندگی ما تنیده شده و نقش دارد. دین در روح و روان افراد، فعالیت‌ها و کارها، دوست‌یابی، انتخاب همسر، زندگی و ... حضور دارد. حتی بین نوجوانان و جوانانی که اعتقادی به انجام مناسک ندارند، دین حضور دارد. این حضور دین را در تعارضات یا احساس روانی فردی هم می‌توان دید که «احساس گناه» هم در این مقوله می‌گنجد. برداشت‌های غلط یا عوامانه از دینداری روی سلامت روان افراد اثر می‌گذارد.

او با اشاره به ضعف نظام آکادمیک در مطالعه حوزه دینداری، ادامه داد: این کم‌کاری دانشگاه و عرصه آکادمیک ماست که با یک متدولوژی دقیق علمی وارد مطالعه عرصه دینداری و طریقت و شریعت نشده است. به همین دلیل ما باید کارهای جدی‌تری را در این حوزه انجام دهیم. در این خصوص اگر پیمایش‌ها خوب انجام شوند و سوالات دقیق خوبی در آن‌ها طراحی شود، می‌تواند یک راهنمایی برای کارهای بعدی ما باشند و امکان استفاده از آن‌ها را در محافل و پژوهش‌های علمی دیگر فراهم کنند.

عبدالکریم خیامی هم در این نشست ضمن اشاره به تفاوت جوامع از منظرهای مختلف، به جوامع دینی و نقش و جایگاه دین در آن‌ها اشاره و اذعان کرد: در جوامعی که دین منبع قدرتمند تولید معنا و علاوه بر آن، منبع تولید ارزش و هنجار است، طبیعی است که در شناخت جامعه به این رویکرد هم توجه شود. از طرف دیگر، به دلیل آنکه سازمان متولی این پیمایش‌ها هم، خود موافق و همسو با دینداری‌ست، بنابراین بین نظام سیاسی و مطالعه دینداری هم نوعی همسویی وجود دارد.

او با اشاره به پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌ها، درخصوص نقطه ضعف آن خاطرنشان کرد: پیمایش‌های ملی مانند پیمایش ارزش‌ها ونگرش‌ها، محل تلاقی مطلوبات متولیان و فهم متعارف عمومی است. کشف این نقطه و محل بهینه ایستگاهی که باید بایستیم، خیلی مهم است. مقصد نهایی، کشف نگرش عمومی است. در طراحی سوال، دغدغه پژوهشگران و متولیان هردو لحاظ می‌شود اما ما در کشف این نقطه خیلی موفق نبوده‌ایم و گاهی، فهم متولیان غلبه پیدا کرده و یا اینکه گاهی مسیر را به سمت دیگری رفته‌ایم.

عباس کاظمی هم در جهت تکمیل سخنان مهمانان برنامه درباره ماهیت پیمایش‌های ملی به ایراد سخن پرداخت و تأکید کرد: پیمایش‌هایی که یک تصویر کلان از جامعه می‌دهند، از یک جهت عمق ندارند اما از جهت دیگر، یک چشم‌انداز کلی از وضعیت موجود و آینده به ما می‌دهند. پیمایش‌های عمومی مانند یک تب‌سنج عمل می‌کنند. ما از تب‌سنج انتظار نداریم که علت تب را هم به ما بگوید اما پیمایش‌های تخصصی، همانند یک اسکن عمل می‌کنند و محل دقیق و علت یک پدیده را به ما می‌گویند. اما پیمایش‌های ملی دو فایده دارند و آن اینکه، امکان مقایسه درونی و مقایسه بیرونی را برای ما فراهم می‌کنند. در پیمایشی مثل پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌ها، قرار نیست دینداری به طور کامل سنجش شود بلکه قرار است یک وضعیت کلی به ما نشان دهد. بنابراین باید انتظاراتمان را از این داده‌ها پایین بیاوریم و نباید آن‌ها را با پیمایش‌های تخصصی مقایسه کنیم. 

نکته دیگر، مربوط به هزینه‌هاست که در پیمایش‌های ملی، بخش عمده‌ای از هزینه‌های ما صرف گزارش‌نویسی و طرح سوالات می‌شود و بخش کمی از آن، صرف جمع‌آوری اطلاعات می‌شود درحالی‌که بخش متقن‌تر یک پیمایش، همین بخش است و باید هزینه زیادی برای آن شود.

در بخش دوم این برنامه هریک از سخنرانان به سوال چگونگی سنجش دینداری در پیمایش‌های ملی به عنوان یک موضوع مهم و گسترده، پاسخ دادند که توجه به تمامی ابعاد دینداری اعم از بعد باورها و اعتقادات، اخلاقیات، احوال دینی و مناسک در طراحی سوالات، پرهیز از قرار دادن دو موضوع در یک سوال، پرهیز از پرداختن به موارد فاقد حجیت و قطعیت در دین مثل استخاره، توجه به کارویژه پیمایش از ابتدای آن و اینکه چه کسانی قرار است از نتایج آن استفاده کنند، دقت در استخدام واژه‌ها و طراحی سوالات و ... از جمله آن‌ها بود.

گزارش از: فریبا رضایی