نشست تخصصی «آخوند خراسانی و مساله تشکیل حکومت اسلامی» با همکاری انجمن اندیشه و قلم، ۸ شهریور ۹۵ در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.

در این نشست حجت‌الاسلام دکتر حمید پارسانیا، عضو هیات علمی دانشگاه تهران، و ‌اکبر ثبوت، پژوهشگر تاریخ و فلسفه اسلامی و مولف کتاب «دیدگاه‌های آخوند خراسانی و شاگردانش»، درباره موافقت يا مخالفت آخوند خراسانی با تشکیل حکومت اسلامی و مطالب مطرح شده در این کتاب بحث و گفتگو کردند.

اکبرثبوت، در ابتدای این نشست گفت: در صدر مشروطه بحثی ازحاکمیت روحانیت مطرح نبوده و پیشنهادی هم برای حاکمیت روحانیون مطرح نگردیده است. وی افزود: از ده ها سال پیش از جنبش مشروطه خواهی، ملا قربان علی زنجانی در منطقه ای در محدوده زنجان، بساط حکومت شرعی برپا نمود، اما بعد از مشروطه با ایادی حکومتی وقت درگیر شد و به توصیه مرحوم آخوند خراسانی به سمت عتبات عالیات رفت تا از آسیب ها دور بماند.

این پژوهشگر تاریخ و فلسفه اسلامی با اشاره به نمونه ای دیگر از افرادی که داعیه حکومت شرعی داشتند، یادآورشد: سیدعبدالحسین لاری از شاگردان میرزای شیرازی، زمان شکل گیری جنبش مشروطه و با هدف این که حکومت شرعی تحت سلطه خودش ایجاد کند، به مشروطه خواهان پیوست، اما به نتیجه نرسید؛ مرحوم آخوند خراسانی در برابر حرکت او تا زمانی که با مشروطه خواهان مشروعیت خواه همراه بود، حامی او بود، اما پس از اینکه او داعیه حکومت مستقل و قشون مستقل و مباحثث عجیب و غریب مطرح کرد، او را نصیحت کرده و توصیه های جدی به او داشتند.

وی ادامه داد: برپایی حکومت‌های شرعی دیگر در شهرهایی مثل کرمانشاه توسط محمدعلی کرمانشاهی و دراصفهان توسط سید محمدباقر شفتی ازجمله چنین اموری است که به سرانجام نرسید.

ثبوت با اشاره به سابقه تاریخی «اندیشه تشکیل حکومت دینی» و تلاش بسیاری افراد برای تشکیل حکومتی دینی و حاکمیت روحانیت درکشورمان، گفت: افراد مختلفی بوده اند که داعیه  این مسئله را داشته‌اند اما هرکدام به دلایلی موفق به اجرای آن نشدند؛ البته در این مقطع (زمان مشروطه) موضوع حاکمیت روحانیت مطرح نبوده که مرحوم آخوند خراسانی بخواهد مشکلات آن را مورد بحث قرار دهد؛ ایشان حامی افرادی مثل سید عبدالحسین لاری برای تشکیل حکومت شرعی بودند، اما بعد از این که متوجه شدند او عنصری مطلوب برای این کار نیست، او را نهی کرده و به او توصیه ها و نصایحی داشتند.

ثبوت افزود: مرحوم آخوند خراسانی، به مسئله ولایت فقیه معتقد بوده و درمورد برخی موارد در حکومت دینی، آن هم در زمان خود، نظرات مختلفی ارائه داده و طبعاً تفاسیر متفاوتی ازآن می شود، چرا که تفسیر ازدیدگاه یک فقیه ممکن است متفاوت مطرح گردد.

حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز در این نشست با بیان این که انتقاداتی به طرح مسئله از سوی نویسنده، بر کتاب «دیدگاه‌های آخوند خراسانی و شاگردانش» وارد است، گفت: باید در خصوص نظرات و دیدگاه‌های مرحوم آخوند خراسانی نسبت به مسئله ولایت فقیه دقت زیادی شود، چرا که ایشان ولایت فقیه را کاملا قبول داشته و مباحث مطروحه در خصوص حکومت دینی که از سوی ایشان است، مربوط به شرایط زمانی دوران مشروطه می‌باشد؛ ضمن این که باید در استدلال‌های ایشان برحاشیه کتاب مکاسب قضا و آنچه درمحافل مختلف عمومی و خصوصی دراین مورد بیان داشته اند دقت نمائیم.

وی افزود: این نقل ها بعد ازچند دهه مطرح شده و با درصد اندکی دقت، بررسی و تغییر در برداشت ها مسئله حل خواهد شد چرا که باید زاویه ی دید و نحوه ی تحلیل در نقل را بدانیم و تفاسیر درست و منطقی درمورد آن ارائه نمائیم.

دکتر پارسانیا تصریح کرد: بحث ولایت فقیه درحاشیه بحث ولایت ائمه معصومین(علیهم السلام) است و نظریه امامت، رکن اصلی فقه شیعی است، اما باید دانست محل نزاعی که در صدر مشروطه مطرح بوده، نزاع بر سر مشروطه مشروعه بوده و نه دعوای ولایت فقیه.

حجت الاسلام پارسانیا ادامه داد: آن زمان کسی دعوای ولایت فقیه را نداشت؛ مرحوم مدرس، کاشانی و حتی حضرت امام(ره) درابتدای حرکت بحث ولایت فقیه را نداشتند، البته بعداً مطرح شده و اجرایی گردید؛ فدائیان اسلام هم درحرکت شان چنین داعیه ای نداشتند ولذا باید به شرایط زمانی و مکانی آن وقت و اتفاقات آن دوره با دقت نگاه کرد.

وی خاطرنشان کرد: با کمی دقت و مطالعه جامع نگرانه می توان دریافت آنچه در بحبوحه  مشروطه مطرح است، مشروعه بودن آن و این مسئله است که شاه در چارچوب قانون و شرع و تحت نظارت مجلس عمل کند؛ البته فقهای آن دوره قائل به بحث ولایت فقیه بودند، چون بحث نظری ولایت فقیه به تاریخ تشیع برمی گردد و ادله فقهی و کلامی دارد.

دکتر پارسانیا با بیان این که امامت از اعتقادات شیعه و حاکمیت حق امام معصوم است، گفت: با این حال ائمه اطهار(علیهم السلام)، در همه زمان ها دنبال اجرای آن نبودند؛ حاکمیت امام علی(علیه السلام) حسب شرایط و در زمان خلفا نمونه آن است؛ به هرحال حکم حکومتی و حاکمیت مستور امامان ما همیشه و درهمه شرایط بوده است.

وی با اشاره به این که بحث ولایت فقیه ازناحیه کلامی برای اولین بار از ناحیه ذات اقدس الهی مطرح شده است، اظهارداشت: در تاریخ شیعه و در مقاطع مختلف، این بحث بوده و تا زمان مشروطه و بعد ازآن هم عنوان شده اما شرایط برای اجرای آن فراهم نشده تا زمان حضرت امام(ره) که ایشان آن را اجرا نمودند.

حجت الاسلام والمسلمین پارسانیا تأکید کرد: وقتی مرحوم میرزای شیرازی شروع به حکم شرعی دادن می کند، حکم او حاکمیت ولایت فقیه نیست، بلکه تنها در خصوص استعمال تنباکوست؛ فقه سیاسی شیعه قائل بر "همه یا هیچ" درهیچ زمانی نیست، لذا وجود اندیشه ولایت فقیه درعرصه فرهنگ در آن زمان مطرح شد ولی ساختار و اجرای آن به زمان های بعد رسید.

استاد حوزه و دانشگاه اضافه کرد: درآن دوران روحانیت به لحاظ سازمانی ظرفیت تشکیل حکومت را نداشت، چون شرایط موجود و نبود عناصر و ارکان لازم برای این مسئله در آن زمان امری بدیهی است؛ لذا برداشت مرحوم آخوند خراسانی برداشتی کاملاً منطبق بر شرایط زمانه  خودش بوده است.

وی گفت: اگرآن موقع حکومت ولایت فقیه تشکیل می شد، باید خیلی ازمشکلات را ازمسیر ولایت حل می کردند که شرایط آن دوره و ظرفیت روحانیت برای آن مهیا نبود. دکتر پارسانیا تصریح کرد: اشکال نظريه ولايت‌ فقيه در نگاه آخوند خراسانی بی‌توجهی به امر اجتماعی است.