اشاره: ۲۳شهریور ۱۳۹۸، ماده واحده تشکیل کارگروه رصد فرهنگی (مصوب جلسه اول ستاد هماهنگی نقشه مهندسی فرهنگی کشور مورخ ۲۹ تیر ۱۳۹۸) از سوی معاون اول رئیس‌جمهور ابلاغ شد. طبق این مصوبه، در اجرای مفاد بند ۶  وظایف و ترکیب اعضای ستاد هماهنگی نقشه مهندسی فرهنگی کشور(مصوب جلسه ۷۴۸ مورخ ۲۷ خرداد ۱۳۹۳ شورای عالی انقلاب فرهنگی)، کارگروه رصد فرهنگی با محوریت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و به منظور رصد مستمر تغییر و تحولات فرهنگی و ارائه گزارش‌های دوره‌ای مرتبط با آن به ستاد هماهنگی و راهبری اجرای نقشه مهندسی فرهنگی کشور، تشکیل می‌شود.

متعاقب این مصوبه، آیین‌نامه اجرایی کارگروه رصد فرهنگی در تاریخ ۱۴ تیر ۱۳۹۹ از سوی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برای اجرا ابلاغ گردید.

وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی (رئیس کارگروه) رئیس پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات (دبیر کارگروه) مدیرکل دفتر مطالعات و برنامه ریزی راهبردی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دبیر شورای فرهنگ عمومی، رئیس مرکز تحقیقات صدا و سیما، دبیر ستاد فرهنگ شورای عالی انقلاب فرهنگی، مدیرکل مرکز رصد اجتماعی وزارت کشور، معاون فرهنگی جهاد دانشگاهی و سه نفر از شخصیت‌های علمی، فرهنگی و هنری (به پیشنهاد دبیر و تأیید رئیس کارگروه) اعضای این کارگروه هستند. اعضاء مدعو و مهمان کارگروه بر حسب موضوع می‌تواند شامل مدیران و معاونان دیگر دستگاه‌های پژوهشی و فرهنگی نیز باشد. چشم‌اندازکارگروه رصد، مبتنی بر شبکۀ به هم پیوستۀ همۀ دستگاه‌های رصدی فرهنگی و هنری است و هدف آن این است که دایرۀ ذینفعان خود را توسعه دهد. درخصوص روند تأسیس، عملکرد کارگروه و مرکز رصد فرهنگی با محمد سلگی، رئیس پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات و دبیر کارگروه رصد فرهنگی گفتگو کرده‌ایم که تقدیم می‌شود.

- ضرورت شکل‌گیری  کارگروه رصد فرهنگی در مجموعه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی چه بود؟

لزوم تهیه گزارش‌هایی‎ در حوزه ارزش‌ها، نگرش‌ها، صنایع، خدمات و کالاهای فرهنگی و نیز شناسایی مسائل فرهنگی جامعه و ارائه راهبردهای مواجهة کارشناسی با آن ها، ضرورت شکل‌گیری کارگروه رصد فرهنگی کشور را ایجاب کرد. درواقع کارگروه رصد فرهنگی با هدف رصد مستمر وضع موجود و تغییر و تحولات فرهنگی و ارائه گزارش از این تحولات راه‌اندازی شده است.

به عبارت دیگر هدف از تشکیل «کارگروه رصد فرهنگی»، دستیابی مستمر به تصاویر واقع بینانه از وضعیت فرهنگی و هنری کشور است. ما رصد را به معنای ارائه «تصویر یا تصاویری» از واقعیت تلقی می‌کنیم. این تصاویر ممکن است مربوط به وضعیت موجود و تحولات کلی فرهنگ در کلیت آن، یک حوز‌ۀ فرهنگی خاص یا یک برنامه در حال اجرا باشد. کارگروه رصد فرهنگی کشور درواقع به‌دنبال ارائه تصاویر دقیق و شفاف از حوزه‌های فرهنگی و هنری با روش تجمیع داده‌ها و اطلاعات است. به همین منظور ایجاد «پایگاه داده‌های فرهنگی» و تهیه «گزارش‌های رصد فرهنگی» در دستورکار کارگروه قرار گرفته است.

این رصد در چه حوزه‌هایی انجام می‌شود و چه  فایده‌ای دارد؟

رصد در حوزه‌های گوناگون شامل «فضاهای فرهنگی»، «تولید فرهنگی»، «مصرف فرهنگی»، «بازنمایی فرهنگی»، «ارزش‌ها و نگرش‌ها» و «سیاست‌ها و سازمان‌های فرهنگی» انجام می‌شود. از طریق رصد مستمر و دوره‌ای وضعیت حوزه‌های مختلف فرهنگ و هنر، دستگاه‌های فرهنگی و مقامات مسئول می‌توانند با شناختی مناسب و با «ارزیابی سیاست‌ها، برنامه‌ها و فعالیت‌های فرهنگیِ» گذشته، سیاستگذاری و برنامه‌ریزی آینده نگرانه‌ای داشته باشند.

آیا کارگروه رصد، براساس آیین‌نامه‌ای مشخص  فعالیت می‌کند؟

 ماده‌ واحده تشکیل کارگروه رصد فرهنگی در جلسه اول ستاد هماهنگی و راهبری اجرای نقشه مهندسی فرهنگی کشور با حضور معاون اول رئیس‌جمهور به‌عنوان رئیس ستاد در تاریخ ۲۹ /۴ /۹۸ به تصویب رسیده است. درواقع این کارگروه در راستای بند ۶ وظایف ستاد هماهنگی نقشه مهندسی فرهنگی کشور یعنی رصد تغییر و تحولات فرهنگی و اجتماعی کشور و ارائه نتایج آن به شورای عالی انقلاب فرهنگی تشکیل شده است. در جلسه نهم ستاد نیز که در تاریخ ۱۲ تیر ۱۴۰۰ برگزار شد، درمورد همکاری مراکز فرهنگ‌پژوهی تأکید و مقرر شد  سازوکاری برای برای تجمیع و یکپارچه‌سازی داده‌های فرهنگی و دستیابی به کلان‌داده‌های فرهنگی کشور فراهم شود.

در این راستا و به‌منظور اطلاع مراکز فرهنگ‌پژوهی از فعالیت‌های پژوهشی انجام شده و در دست اجرای یکدیگر و بهره‌گیری از انباشت داده و اطلاعات پژوهش‌های فرهنگی در کشور توسط مراکز مختلف، از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی مقرر است مجمع مراکز فرهنگ‌پژوهی کشور به مثابه شبکه پژوهش فرهنگی در کشور راه‌اندازی شود که دبیرخانه این مجمع در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات تعریف شده است. چندین جلسه در این خصوص تشکیل شده و درنظر است اساسنامه مجمع تهیه و اعضای آن تعیین شوند. تشکیل شبکه پژوهش فرهنگی، زمینه‌سازی برای همکاری و هم افزایی مراکز فرهنگ‌پژوهی کشور، به‌اشتراک‌گذاری تجربیات مراکز مختلف و همفکری برای ارائه پیشنهادهای سیاستی در زمینه پیشگیری از موازی‌کاری پژوهشی و ترغیب برای پرکردن نقاط خلآ پژوهشی از اهداف تشکیل مجمع مراکز فرهنگ‌پژوهی است.

 اما آیین‌نامه کارگروه رصد فرهنگی کشور از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به رئیس پژوهشگاه ابلاغ شده که طبق آن هدف اصلی کارگروه رصد فرهنگی، ارائه تصاویر دقیق و شفاف از حوزه های مختلف فرهنگی و هنری در کشور است. برای رسیدن به این هدف، طبق آیین‌نامه وظایف کارگروه در سه حوزه تعریف شده است است: ۱-  بازبینی شاخص های فرهنگی در راستای رصد تحولات فرهنگی و پایش داده های فرهنگی ۲- تجمیع داده­‌ها و اطلاعات فرهنگی و ۳- پردازش داده ها و تهیه گزارش های فرهنگی.

در حال حاضر وظایف کارگروه رصد فرهنگی، در دبیرخانه و مرکز رصد فرهنگی که در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات تشکیل شده است انجام می‌شود. «چشم‌انداز» مرکز رصد فرهنگی به‌مثابه یک نهاد ملی، حاوی کارکردهای یک پلتفرم اجتماعی است؛ یعنی بستر و زیرساخت تعاملی و شبکه‌ای که امکان تعامل و هم‌افزایی سازمان‌ها، نهادها و عاملان فرهنگی را در حوزۀ تجمیع و یکپارچه‌سازی داده‌ها و تصویرسازی دقیق وضعیت فرهنگی و هنری، تسهیل می‌کند. به عبارت دیگر، مرکز رصد در بستری فناورانه و بین‌سازمانی شکل گرفته و هدف آن تجمیع داده‌ها و اطلاعات فرهنگی و ارائه تصویری دقیق و شفاف از وضعیت فرهنگ و هنر ایران است. بنابراین قصد کارگروه ایجاد تشکیلات مجزا و جداگانه نبوده بلکه هدف، استفاده از ظرفیت بین سازمانی برای هم‌افزایی بوده است که در دستورالعمل اجرایی نیز ذکر شده است. در مادۀ سوم دستورالعمل، به مشارکت وزراتخانه، سازمان‌ها و نهادها پرداخته شده و عنوان شده است که لازم است توان علمی و کارشناسی دستگاه‌ها و نهاد‌های فعال در امر رصد فرهنگی جلب و به ‌اَشکال مختلف مورد استفاده قرار گیرد.

بیش از یکسال از  فعالیت کارگروه رصد فرهنگی کشور می‌گذرد. اهم مصوبات این کارگروه چه بوده است؟

تصویب برنامه اقدام سالانه کارگروه، تصویب نظام موضوعات و مسائل فرهنگی تدوین‌شده توسط دبیرخانه و اتاق فکر، مبنا قراردادن گزارش شاخص‌های فرهنگی تدوین‌شده توسط دبیرخانۀ شورای عالی انقلاب فرهنگی، تشکیل پایگاه داده‌های فرهنگی، تشکیل شبکۀ بین سازمانی: مشارکت نهادها و مؤسسات پژوهشی در تجمیع داده ها و تولید گزارش های فرهنگی مهمترین مصوبات و اقدامات کارگروه بوده است.

برای تحقق این هم‌افزایی  اقدامی هم صورت گرفته است؟

 برای تشکیل شبکۀ پژوهشی و تبادل داده ها و اطلاعات بین مؤسسات و سازمان های مختلف (که از راهبردهای اصلی کارگروه رصد فرهنگی است) جلسات متعددی بین کارشناسان مرکز رصد و دستگاه‌های مختلف پژوهشی انجام گرفته و قرار است که تفاهم نامه‌هایی ایجاد شود. در جلسۀ چهارم کارگروه رصد فرهنگی نیز بر همکاری و مشارکت سازمان‌ها و مراکز و مؤسسات پژوهشی و تولید داده در تبادل داده‌ها و اطلاعات تأکید شد.

اشاره کردید که یکی  از دستاوردهای مرکز رصد فرهنگی، ایجاد پایگاه داده‌های فرهنگی بوده است. چه ضرورتی  به ایجاد این پایگاه بوده و به چه شکل عمل می‌کند؟

ضرورت ایجاد پایگاه داده های فرهنگی، رفع برخی مشکلات و ناهماهنگی ها بوده است. ما در کشور با پراکندگی اطلاعات و داده‌های فرهنگی (اعم از داده های پیمایشی و ثبتی)، اجرای طرح ها و برنامه های موازی و تکراری در مؤسسات مختلف پژوهشی، عدم هماهنگي ميان نهادهاي تحقيقاتي و پیمایشی، سازمان نيافتگي پژوهش‌ها در حوزه های فرهنگی، هنری و رسانه ای و ناهماهنگی در ابزارهای گردآوری داده های فرهنگی کشور مواجهیم؛ بنابراین تلاش کردیم از طریق ایجاد پایگاه داده‌های فرهنگی بر این مسائل و مشکلات فائق آییم.

 به‌واسطه این پایگاه، داده ها و اطلاعات فرهنگی تجمیع می‌شود و درواقع «اطلس داده‌های فرهنگی» شکل می‌گیرد. انسجام بخشی به داده ها؛ ایجاد هماهنگی بین مؤسسات تحقیقاتی و شکل‌گیری شبکه پژوهش از دیگر مزایای ایجاد این پایگاه است. با کمک این پایگاه، می‌شود از طرح ها و برنامه های موازی در مؤسسات مختلف پژوهشی اجتناب کرد؛ ابزارهای گردآوری داده ها را استانداردسازی کرد؛ آمارها، نظرسنجی‌ها و نتایج طرح‌های پیمایشی و ثبتی را ساماندهی کرد؛ دسترسی یکپارچه به داده‌ها داشت و امکان فراتحلیل و تحلیل ثانویه را ایجاد کرد؛ همچنین امکان تولید گزارش‌های ترکیبی بر اساس داده های متنوع در پایگاه فراهم می‌شود و نمایش تصویری داده ها در سطوح مختلف جغرافیایی امکان‌پذیر می‌شود.  

تاکنون برای ایجاد و توسعۀ پایگاه داده، جلسات تخصصی و علمی  برگزار و پایگاه داده‌ ایجاد شده است که در آینده نزدیک تکمیل خواهدشد و البته توسعه آن تا بی نهایت می تواند ادامه یابد. بررسی شاخص‌ها و دسته‌بندی داده‌ها انجام و گزارش‌های نموداری از پایگاه داده صورت گرفته و به وب‌سایت رصد فرهنگی متصل شده است تا مخاطبان دسترسی داشته باشند و بتوانند گزارش‌گیری برخط انجام دهند.

پس درواقع هم وب سایت مرکز رصد فرهنگی کشور ایجاد شده و هم پایگاه داده‌های  فرهنگی؟

بله همین‌طور است. کار مهم دیگر مرکز رصد، ایجاد وب سایت مرکز رصد فرهنگی کشور بوده است که از امروز در دسترس قرار گرفته است. این وبسایت به پایگاه داده متصل می‌شود و مخاطبان می‌توانند از طریق آن به پایگاه داده دسترسی داشته باشند. ضمن آنکه می‌توانند گزارش های حوزۀ فرهنگی و هنری و رسانه ای را نمایه‌سازی کند. در وبسایت مرکز فرهنگی که با نشانی http://ircud.ir در دسترس است، می‌توان گزارش‌های مراکز و نهادها (اعم از گزارش های راهبردی، پیمایش ها، آمارنامه ها، سالنامه ها و ...) را تجمیع و دسته‌بندی کرد. تاکنون 57 گزارش گردآوری  و خلاصه سازی شده است. تهیه گزارش‌های ترکیبی و روندی (و نموداری) از گزارش‌های موجود و تهیه گزارش‌های اینفوگرافیک و نیز انتشار گزارش های رصد  فرهنگی که در مرکز رصد تولید شده است از دیگر قابلیت‌های این سایت است.

به تولید گزارش‌های رصد فرهنگی اشاره کردید. تاکنون چند گزارش تولید شده و چند گزارش در دست انجام است؟

یکی از اقدامات اساسی مرکز رصد، تولید گزارش های رصد فرهنگی در حوزه های مختلف است؛ تاکنون 5 گزارش منتشر شده و 15 گزارش دیگر نیز در دست انتشار است. برخی از این موضوعات عبارت است از مبانی، مفهوم و ارکان رصد فرهنگی، سیاست موسیقی در ایران، وضعیت سینمای ایران در سال 1398، وضعیت مطبوعات در سال 1398، روندهای خبری رسانه‌های اجتماعی در سال 1398 و 99،  نقش فرهنگ و هنر در کاهش آسیب‌های اجتماعی، وضعیت تئاتر ایران در سال 1398، وضعیت نشاط اجتماعی در ایران، وضعیت امید اجتماعی در ایران؛ وضعیت فرهنگ اقتصادی مردم ایران؛ وضعیت تولید و مصرف کالاها و خدمات فرهنگی کودکان؛ ابعاد فرهنگی خانواده در ایران؛ وضعیت هنجارها و ارزش‌های اخلاقی در جامعه ایران؛  وضعیت فرهنگ رسمی و غیررسمی در تولید و مصرف فرهنگی؛ بررسی وضعیت نابرابری‌های فرهنگی در ایران، وضعیت بودجه های فرهنگی کشور، وضعیت نیروی انسانی نهادهای فرهنگی در ایران و وضعیت گروه‌های مرجع.

همچنین 20 موضوع دیگر در جلسۀ چهارم کارگروه رصد مصوب شده است که در حال انتخاب پژوهشگر برای نگارش این موضوعات هستیم؛ این موضوعات حوزه های مختلف را شامل می شود از جمله: وضعیت دینداری، جایگاه فرهنگ و هنر در اقتصاد ملی، وضعیت سینمای ایران در سال 1399، وضعیت سینمای کودک در ایران، وضعیت مصرف و ذائقه موسیقی جوانان، وضعیت تئاتر ایران در سال 1399، وضعیت حراج کالاهای لوکس، وضعیت مطبوعات ایران در سال 1399، روندهای خبری رسانه‌های اجتماعی در سال 1399،  وضعیت کتاب در سال 1399، وضعیت نشر الکترونیک (پلتفرم‌ها، فروش آنلاین و ...)، بررسی ظرفیت‌های اقتصادی فضای مجازی برای فعالان فرهنگی و صنایع خلاق،  وضعیت هنرهای تجسمی در سال  1399، وضعیت آموزش هنر (آموزش تخصصی و عمومی، مدرسه، آموزشگاه، صداوسیما و ...)، وضعیت بازی‌های رایانه‌ای و اینترنتی، روند شاخص‌های رضایت از زندگی در پیمایش‌های معتبر از سال 1353 تاکنون،  وضعیت ارزش‌ها و نگرش‌ها دربارۀ حجاب و پوشش، روندهای مصرف فرهنگی بر اساس پیمایش‌های سه‌گانه مصرف فرهنگی و تحلیل محتوای برنامه های پرمخاطب شبکه های ماهواره ای.

سازوکار  انتخاب این موضوعات چگونه است؟ و هدف از نگارش آنها چیست؟

موضوعات فرهنگی ابتدا در اتاق فکر مطرح و سپس به جلسۀ کارگروه رصد ارائه می‌شود و در آنجا در مورد موضوعات مهم و اولویت‌دار فرهنگی کشور، بحث و بررسی صورت می گیرد و تصویب می شوند. هدف از تهیۀ گزارش های رصد فرهنگی، همانطور که گفته شد شناخت وضعیت کشور در حوزه های مختلف (فضاها، تولید، مصرف و بازنمایی فرهنگی، ارزش­ها، نگرش ها و نهادهای فرهنگی) است. گزارش های رصدی در هر موضوع، تصویری از پدیده و تغییر و تحولات (نرخ و میزان، کیفیت و ...)  آن پدیده را نمایش می دهند. این گزارش ها نشان می دهند که در شاخص‌هاي فرهنگي حوزه های مختلف، «وضعیت موجود» چگونه است.

علاوه بر این بر اساس سفارش دستگاه ها، سه طرح پژوهشی نیز در حوزه های سرمایۀ اجتماعی، تأثیرات کرونا بر فرهنگ و هنر و وضعیت نشاط و امید اجتماعی در مرکز رصد فرهنگی انجام شده است؛ همچنین چهار کتاب نیز تدوین شده که یا انتشار یافته یا در دست انتشار است که  عناوین آنها عبارت است از کرونا و جامعه ایران: سویه‌های فرهنگی اجتماعی (جلد اول و دوم)؛ پیمایش‌های ملی در ایران: مفاهیم، شاخص‌ها و گویه ها و وضعیت نهادها و سازمان‌های فرهنگی کشور.

هدف ما توسعه و تکمیل وب‌سایت و پایگاه داده‌های فرهنگی و روزآمدسازی داده‌ها و اطلاعات در وب‌سایت و پایگاه داده است. توسعه و تکمیل و روزآمدسازی وب سایت و پایگاه داده، نیازمند همکاری و مشارکت سازمان‌ها و مراکز و مؤسسات پژوهشی و تولید داده در تبادل داده‌ها و اطلاعات است.