در راستای طرح تجربه‌نگاری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با هدف جمع‌آوری تجربه‌ها و مستندکردن اقدامات و فعالیت‌های معاونت‌ها و مدیران این وزارتخانه، مصاحبه‌ای با محمد سلگی، رئیس پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات انجام شد. بخش اول این مصاحبه قبلا در سایت پژوهشگاه منتشر شد. بخش دوم این گفتگو تقدیم می‌شود:

احیای مرکز افکارسنجی، تعریف طرح‌های ملی، تقویت هیئت علمی، تقویت ارتباط با وزارت‌خانه، برگزاری جلسات هیئت امنا، ارتباط با استان‌ها، ارسال آثار و فعالیت‌هایی از این قبیل از نقاط قوت دوره‌ جنابعالی است. لطفا اگر ممکن است در این خصوص توضیحاتی بفرمائید.

دکتر سلگی: تولید داده در پژوهشگاه از سال ۱۳۷۹ آغاز شده و دو طرح مهم پژوهشگاه به عنوان ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان و رفتارهای فرهنگی ایرانیان جزء کارهای قدیمی پژوهشگاه است که ارزش‌ها و نگرشهای ایرانیان تا به حال ۳ موج انجام شده است. موج اول سال ۱۳۷۹ و موج دوم‌ سال ۱۳۸۹ و موج سوم آن ۱۳۹۴ بوده است. برای موج چهارم آن برنامه‌ریزی کردیم و سال گذشته مصوب نمودیم. موج چهارم شروع شده و تقریبا می‌توان گفت پیمایش ملی ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان، جدی‌ترین پژوهش فرهنگی کشور است. این را همه‌ی محققان کشور گواهی می‌کنند. از باب ارزش رسالت و اهمیت و از لحاظ روشی و علمی، کار معتبری‌ست. خدا را شکر ما در سال ۹۷ با تلاش زیاد  مجوز‌ش را از کمیسیون ذیربط از شورای عالی وزارت علوم اخذ کردیم و جلسات شورای علمی آن در حال انجام است. این یک کار بوده که برای ما خیلی مهم است. موج اول مصرف فرهنگی که در سال ۱۳۷۹ انجام شده است و موج دوم آن در سال ۸۲ انجام شده که گزارش آن به خاطر تغییر دولت منتشر نشد اما ما در سال ۱۴۰۰ آن را منتشر کردیم در واقع آن را از سازمان تبلیغات که زحمت کشیده بودند و مختصر تهیه‌اش کرده بودند، گرفتیم و منتشر کردیم. موج سوم را هم در سال ۹۸ انجام دادیم، داریم داده‌های آن را توزیع می‌کنیم چون بعد اتمام عملیات پرسش‌گری، کار انتشار حدود یک، یک و نیم سال طول می‌کشد تا چاپ شود. این هم جزء کارهای مهم پژوهشگاه است. ما در کنار این دو طرح، طرح‌های متعدد دیگری را هم در یکی دو سال گذشته تعریف کرده‌ایم که پاره‌ای از آن‌ها برای محققان ما آشناست. فقط به پاره‌ای از این طرح‌ها و گزارش‌ها اشاره می‌کنم.

اولین موج پیمایش هویت ایرانی را مصوب کردیم که درحال انجام است. البته به این اشاره کنم که همه کارهای آن آماده شده اما به کرونا و محدودیت‌های آن خورده است. چون جمعیت نمونه‌ی آن ۱۵۰۰۰ نفر است و استانی، شهرستانی و حتی روستایی است و باید از حدود ۸۰ شهر غیر از مراکز استان‌ها (درجه دو) و حدود ۳۰۰ تا ۵۰۰ روستا داده جمع‌آوری کنیم که به خاطر کرونا مانده‌ایم‌. طرح دیگری هم که به همین منوال جلو آمده است و موج اول آن است، پیمایش بهره‌مندان و استفاده‌کنندگان فضای مجازی، مصرف فرهنگی آن‌ها در فضای مجازی و ویژگی‌های‌شان است. این‌که مردم در شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی چه‌طور مصرف و چه ویژگی‌هایی دارند که کارهای آن هم انجام شده است.

کار دیگری هم که مصوب کرده‌ایم موج اول پیمایش خلقیات ایرانی‌ است. ما در کشور مطالعات زیادی روی خلقیات داشته‌ایم اما به شکل کتابخانه‌ای و سفرنامه جهان‌گردان یا مولفان داخلی تحت عنوان تحقیقات اجتماعی نوشته‌اند اما به شکل پرسش‌نامه‌ای، میدانی و به صورت عینی و قابل اندازه‌گیری و مقایسه به شکل استانی انجام نشده است. قرار است ۸ قطب جمعیتی یا فرهنگ قومی کشور را بسنجیم که پروپوزال آن تصویب شد و به نظر من یکی از کارهای خیلی خوب پژوهشگاه خواهد بود که تقریباً می‌تواند نیم‌رخی از شخصیت ملی یا اجتماعی ایرانیان ترسیم کند. این کار، کار بسیار ارزنده‌ای است که تابه‌حال در کشور به این شکل با پرسش‌نامه انجام‌نشده است.

کار دیگری که‌ مصوب و آغاز کرده‌ایم و برای اولین‌بار قرار است شروع شود، پیمایش ملی آرزوهای جوانان است. تمام این پروژه‌ها جمعیت نمونه پانزده هزارنفری دارد اما معمولاً شانزده هزار نمونه می‌گیریم. کار دیگری که مصوب کردیم و آن را در همین دوران کرونا انجام دادیم، طرح ملی اینترنت و کودکان بود که بازهم برای اولین‌بار و با همکاری مرکز توسعه فرهنگ و هنر در فضای مجازی و یونیسف انجام شده‌است. برای پرسش‌نامه‌های آن هم بیشتر از پرسش‌نامه‌های یونیسف استفاده کرده‌ایم اما آن‌ها را بومی‌سازی کردیم و هنجار ایرانی دادیم و توانستیم آن را با شبکه شاد انجام دهیم. پرسش‌نامه در شبکه شاد بارگذاری شد و وزارت آموزش‌وپرورش و شبکه شاد کمک زیادی انجام دادند. بیش از دوازده هزار پرسش‌نامه‌ کامل استخراج کردیم که در حال داده‌پردازی است البته بالغ بر بیست هزار پرسش‌نامه تکمیل شد اما نیمه‌کاره بود و مشکلاتی داشت، حدود دوازده هزار و پانصد یا شش‌صد پرسش‌نامه از حدود ۲۸ استان کشور جمع‌آوری شد.

چند پیمایش دیگر هم در دست داریم که درحال آماده‌سازی پروپوزال آن‌ها هستیم. یکی در مورد بحث خود و تحولات خویشتن و خودشیفتگی در بچه‌هاست. کاری هم درمورد تاب‌آوری ملی درحال انجام آن هستیم. کار سوم، مسائل فرهنگی طبقات نیازمند است که پروپوزال آن‌ها تکمیل‌شده است و در حال جلو رفتن است. درعین‌حال ما در بحث‌های ملی که داریم حدود ۳۱ گزارش آمایشی داریم تهیه می‌کنیم که جزء کارهای اولی ما هست و برای هر استان گزارش آمایشی با تأکید بر فرهنگ در حال انجام است. بررسی‌های اولیه انجام ‌شده و در شورای‌عالی وزارت‌خانه هم تایید شده‌است و در کمیسیون‌های ذی‌ربط وزارت علوم هم تصویب شده است. این‌ها پیمایش‌هایی هستند که تعداد قابل توجهی از آن‌ها جدید هستند.

به نظرسنجی‌ها اشاره کردید؛ ما در سال‌های گذشته در پژوهشگاه مرکز نظرسنجی داشتیم اما به دلایلی این مرکز تعطیل شد و بعد از چند سال این مرکز نظرسنجی را راه‌اندازی کردیم؛ تابه‌حال نزدیک به حدود ۴۰ گزارش در زمینه‌های مختلف تولید کرده‌ایم مثلاً در مورد کرونا در هر فصل، یک گزارش فصلی داریم که موج اول آن را از بهار سال ۹۹ شروع کردیم و در بهار ۱۴۰۰، موج پنجم آن را تهیه کردیم، درمورد روزه‌داری، چهره‌های محبوب کودکان، علایق سینمایی مردم ایران، نظرسنجی‌هایی است که در حال انجام است. هم‌چنین ‌گزارش چهره‌های محبوب کل مردم ایران آماده و ارائه شد. اخیراً گزارش‌هایی در مورد ارزش‌های اقتصادی و نگرش‌های اقتصادی ایرانیان درحال آماده‌سازی برای ارائه است. در کنار این‌ها در بخش تولید داده، مطالعات کیفی انجام داده‌ایم که کاملاً متکی بر بحث عدد و داده نباشیم. درمورد پاره‌ای از مطالعات باید به سمت مطالعات کیفی برویم و با پرسش‌ها و مصاحبه‌های عمیق‌تر با تعداد افراد کم‌تر و متخصص (مثلاً در مورد کرونا) روی یک موضوع تمرکز ‌کنیم.

در خصوص تقویت هیات‌علمی و برقراری ارتباط با وزارتخانه، برگزاری جلسات هیأت‌امنا، ارتباط با استان‌ها و توزیع آثار که در سوال سوم مطرح شد اگر توضیح مختصری بدهید ممنون می‌شوم.

دکتر سلگی: پژوهشگاه باید هیات‌علمی داشته باشد و ما متأسفانه در طول سال‌های گذشته بیشتر مرکز کارشناسی بوده‌ایم تا یک پژوهشگاه با ویژگی‌های وزارت علوم. تعداد هیئت‌های علمی ما به نسبت افراد غیر هیات‌علمی بسیار اندک بود درحالی‌که قاعدتاً در خیلی از جاها برابر است. درحالی‌که برای ما یک‌چهارم یا یک‌پنجم بود. سیاستی که طی دو سه سال گذشته پیش گرفتیم، جذب اعضای هیات‌علمی بوده‌ که تعداد آن را در این مدت دو برابر کردیم و درحال‌حاضر قریب به ۱۴ هیئت‌علمی داریم و سه نفر هم در مرحله جذب و دو سه نفر در مرحله مصاحبه برای جذب هستند و حدود پنج مجوز دیگر هم گرفتیم و امیدواریم تعداد اعضای هیئت علمی‌مان را از پنج شش‌نفر که تحویل گرفته‌ایم، بتوانیم به ۲۰ نفر برسانیم.

بحث بعدی همکاران دیگرمان هستند همان‌طور که می‌دانید همکارانی هم که برای ما حجمی کار می‌کنند، همکاران متخصص هستند و عموماً در رشته‌های خودشان متبحر هستند. به نسبت ضعف کارشناسی که وجود داشت قریب بر ۲۰ نفر نیروی دیگر هم با ما همراه هستند که عموماً تحصیلات فوق‌لیسانس و دکترا دارند و در زمینه‌های خودشان عالم هستند که به جمع نیروهای ما اضافه شدند. البته گرچه به‌لحاظ نفرات در پژوهشگاه، جمعیتی حدود شصت ‌نفری داریم البته با حجمی‌ها حدود هشتادنفر می‌شوند اما ما حداقل با همین تعداد دیگر و شاید خیلی بیش‌تر هم کار می‌کنیم. اگر جمعیت خودمان در داخل هشتاد نفر است، بالغ ‌بر ۱۰۰ تا ۱۵۰ نفر هم از بیرون در پروژه‌های ما هم‌کاری دارند. بنابراین تلاش کردیم نیروهای ثابت را اضافه کنیم و بر تعداد نیروهای غیر هیئت‌علمی اضافه نکنیم. نیروهای حجمی‌مان را متخصص یا مسلط بر موضوعات خودشان بگیریم. بنابراین به‌نظر می‌رسد ادامه این سیاست به‌مرور می‌تواند تغییرات مناسبی در هرم نیروی انسانی ما ایجاد کند‌.

درباره ارتباط با وزارتخانه هم تقریباً توضیح دادم که با عموم بخش‌های وزارتخانه در ارتباط و همکاری هستیم. می‌توان گفت تقریباً با عمده بخش‌های وزارتخانه و تعدادی از سازمان‌ها و مراکز، پروژه‌های مشترک داریم که یا ما تعریف کرده‌ایم و آن‌ها به ما کمک کرده‌اند یا آن‌ها تعریف کرده‌اند و ما به کمک آن‌ها رفته‌ایم. همین داستان در استان‌ها هم وجود دارد. همان‌طور که اشاره کردم، غیر از بحث آمایش سرزمین که استانی صورت می‌گیرد، ما برای ۱۵ استان، گزارش استانی تهیه کرده‌ایم؛ وضعیت اجتماعی و فرهنگی را به‌طور کامل بررسی کرده‌ایم که قابل‌استفاده است. حتی در خصوص فرهنگ عامه هم در بسیاری از استان‌ها تاکید و توصیه کرده‌ایم که کمک کنند گزارش فرهنگ عامه استان‌های‌شان را تهیه کنیم.

 با همکاری دفتر توسعه و مدیریت منابع و دفاتر دیگر ذی‌ربط، کارشناسان مسئول پژوهش وزارتخانه ارتقای رتبه پیدا کردند. آموزش‌هایی در سال ۹۷ و ۹۸ به همکارانمان در ادارات‌کل استانی در بخش پژوهش داده‌ایم و چند کار را هم شروع کردیم. مثلاً نظارت مصرف فرهنگی را استان‌ها انجام داده‌اند و اگر کرونا نبود همه‌‌شان را با آن‌ها انجام می‌دادیم و البته ان‌شاءالله اگر فروکش کند، عملیات جمع‌آوری داده و بخشی از نظارت میدانی را به آن‌ها واگذار می‌کنیم که کمک کنند و آمادگی داریم پروژه‌هایی که از استان‌ها می‌رسد، بررسی کنیم.

همچنین در کنار کارهای دیگر، اعلام گردید به مجلات علمی ترویجی فرهنگی استان‌ها کمک ‌کنیم تا آمادگی داشته باشند و هم‌چنین هر پروژه‌ فرهنگی که استان‌ها دارند، بررسی و رسیدگی کنند که برای این لازم است که همکاران ما در استان‌ها بدانند که این آمادگی در پژوهشگاه وجود دارد. در مورد استان‌ها یک سری‌کار برای استان‌ها و یکسری کار هم به کمک آن‌ها انجام داده‌ایم که روی‌هم‌رفته زمینه خوبی را برای فرهنگ استان‌ها فراهم کرده‌است.

سوال بعدی‌ای که می‌خواهم بپرسم در خلال سوال‌های قبل به آن اشاره کردید اما این سوال مشخصا به این می‌پردازد که اگر فعالیت جدیدی در دوره شما برای پژوهشگاه تعریف شده‌است که قبلاً در طول حیات پژوهشگاه وجود نداشته‌است، عنوان کنید و بفرمایید عملکرد پژوهشگاه تاکنون به چه صورت بوده‌است و آیا پژوهشگاه توانسته پاسخگوی نیازهای جدید باشد؟

دکتر سلگی: پاره‌ای از توضیحات در سوالات قبلی پاسخ داده شد که ناظر بر پاره‌ای از کارهای جدید بود که من گفتم مرکز رصد فرهنگی  و مرکز داده‌ها جدید است. از کارهای خیلی جدید، بحث و مطالعات کودکی است. در پژوهشگاه ما و تقریباً در همه مراکز فرهنگ‌پژوهی یا حتی وزارت کشور، تقریباً هیچ کاری در مورد مطالعات کودک و نوجوان انجام‌نشده بود. در وزارت کشور هم که کار رصد اجتماعی انجام می‌دهد، مطالعات اجتماعی کودک و نوجوان شاید کم باشد مگر این‌که گزارش باشه مثلاً سازمان مطالعات ملی جوانان، مطالعاتی روی جوانان انجام داده بود که آن‌ها گروه سنی جوان را ممکن است از پانزده سال به بالا بگیرند. بنابراین مقداری به سطح نوجوانی می‌آیند چون در تعریف و کودکی و نوجوانی اختلافاتی وجود دارد مثلاً ما در روان‌شناسی می‌گوییم کودک در ۱۲، ۱۳ سالگی تمام می‌شود و بعد دوره نوجوانی از ۱۲، ۱۳ سالگی شروع می‌شود و درحال‌حاضر در سال ۱۴۰۰ می‌گویند، نوجوانی در ۲۳ تمام می‌شود. اما قبلاً می‌گفتیم نوجوانی در ۱۷، ۱۸ سالگی و بعضی‌ها حتی می‌گفتند در ۱۵ سالگی تمام می‌شود. چون نوجوان به کسی می‌گویند که به‌لحاظ ذهنی و فکری تحصیل می‌کند و سر کار نمی‌رود، به‌لحاظ اقتصادی به والدین وابسته‌است، دغدغه معیشت ندارد که در حال حاضر بچه‌های ۲۲، ۲۳ سال هم همین‌طور هستند. اگر فرض را بر ۱۸ سالگی بگیریم، عمده مطالعاتی که در ایران در پرسش‌نامه‌ها انجام شده‌است، از ۱۸ سال به بالا است. تعداد اندکی هم ۱۵ به بالا هستند. طبیعتاً روی گروه سنی زیر ۱۵ سال هیچ مطالعه و تحقیق انجام نمی‌شود. از سویی ما با یک جمعیت ده‌میلیونی دانش‌آموز روبرو هستیم و از سویی معتقد هستیم که این بچه‌های کودک و نوجوان از قبل باهوش‌تر شده‌اند و نیازها و فهم علاقه آن‌ها برایمان مهم است و از طرفی هم اخیرا بسیار تاثیر گذار شده‌اند. قبلاً خیلی منفعل بودند اما به مدد رسانه‌های اجتماعی و شبکه‌های مجازی در دنیای جدید اطلاعات‌شان بسیار بیش‌تر شده‌است و در زمینه‌هایی بچه ۱۲،۱۳ ساله از والدین‌اش مسلط‌تر است. بنابراین نمی‌توان آن‌ها را نادیده گرفت به‌خصوص این‌که دارند تاثیر می‌گذارند و در پاره‌ای از مسائل حضور پیدا کردند و در پاره‌ای از مسائل سیاسی و اجتماعی بچه‌های چهارده پانزده‌ساله زیاد هستند و اعلام موضع می‌کنند. 

بنابراین لازم است مراکز فرهنگ‌پژوهی در این خصوص مطالعه کنند. براساس همین ضرورت و نیاز، ما سه سال پیش مطالعات دوره کودکی و نوجوانی را در دستور قرار دادیم. به همین منظور ابتدا برش‌های سنی پانزده تا هجده سال را ایجاد  و در مصرف فرهنگی، گزارشی جداگانه تهیه کردیم‌. گزارشی در مورد چهره‌های محبوب بزرگسالان داشتیم که گروه سنی آن هم‌ از ۱۵ سال است و یک گزارش هم از پانزده تا هجده سال از همین تحقیق فراهم کردیم. بعد از آن کارهایی را انجام ‌دادیم. نمونه آن پژوهش اینترنت و کودکان یا پروپوزال خودشیفتگی کودک و نوجوان است که در حال بررسی وزارت کشور است. همه اینها کارهای پیمایشی ما برای کودک و نوجوان هستند. همچنین شروع به مطالعه و تحلیل روی گزارش‌هایی که وجود دارد و منابع کتابخانه‌ای کردیم و تعدادی میزگرد و دوازده نشست مفصل که هر کدام چند ساعت بود، گذاشتیم که هر نشست با یک یا دو محقق همراه بود.

نوزده گزارش درمورد دوره کودکی درحال آماده‌سازی است که هرکدام به یکی از موضوع‌های مورد نیاز کودکان اشاره می‌کند. این نوزده گزارش به مسائل بنیادین مثل مصرف فرهنگی، ارزش‌ها و نگرش‌هایشان، نگاهشان به نهادهای فرهنگی و... است. در کنار همه آن‌ها برای فهم بهتر و بیشتر، همایشی را با ‌عنوان زیست‌جهان کودکی انجام دادیم که شانزدهم و هفدهم تیرماه با حضور محققان انجام شد. در این همایش، پنجاه و هفت مقاله رسیده بود که ۵۳ مقاله با موضوعات مختلف ارائه شد و هشتاد و چند محقق حضور داشتند. از چند دانشگاه خارج از کشور هم حضور داشتند که تقریباً عموم محققان از محتوای مقالات و گزارشها راضی بودند و سخنرانی‌ها در خصوص مسائل فرهنگی بود. نتیجه‌ این همایش هم تهیه خواهد شد و در دسترس محققان قرار خواهد گرفت و زمینه‌ای را هم برای کارهای آتی ما فراهم می‌کند که می‌توانیم از آن‌ها بهره بگیریم که این کار، جزو کارهای بدیع ماست. بیش‌از این توضیحات را اطاله ندهم اگر در این قسمت چیزی جا انداخته‌ام بفرمایید توضیح می‌دهم.