نخستین جلسه شورای سیاست‌گذاری «همایش مسجد و نظم اجتماعی در ایران»، یکشنبه ۱۸ تیر ۱۴۰۲ با حضور محمدمهدی اسماعیلی؛ وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و رئیس شورای سیاست‌گذاری همایش، در سالن اجتماعات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار ‌شد.

اعضای حاضر در این جلسه قاسم زائری (رئیس پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات)، حجت‌الاسلام والمسلمین مرتضی آقاتهرانی (رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی)، میثم لطیفی (معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان امور اداری و استخدامی کشور)، حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمد قمی (رئیس سازمان تبلیغات اسلامی)، وحید جلیلی (قائم مقام رئیس سازمان صدا و سیما در امور فرهنگی)، حجت‌الاسلام‌والمسلمین سعید مهدوی کنی (عضو هیئت‌علمی دانشگاه امام صادق(ع))، علی انتظاری (رئیس و عضو هیئت‌علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی (ره))، حجت‌الاسلام‌والمسلمین کمال خداداده (رئیس ستاد هماهنگی کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد کشور)، سید مجید امامی (دبیر شورای فرهنگ عمومی)، علیرضا معاف (معاون قرآن و عترت)، حجت‌الاسلام‌ غلام‌رضا عادل (معاون فرهنگی اجتماعی سازمان اوقاف و امور خیریه) و حجت‌الاسلام‌والمسلمین حمید پارسانیا (دبیر علمی همایش) بودند.

در این جلسه محمدمهدی اسماعیلی سالم‌سازی حوزه فرهنگ را در گروی برقراری پیوند با مسجد دانست و اظهار داشت: در حوزه مسجد نگاه ویژه‌ای را دنبال می‌کنیم؛ اما کار انجام‌نشده در این حوزه، زیاد است. سالم‌سازی، جهت‌دهی و ارتقای حوزه فرهنگ و هنر در گروی پیوند با مساجد به‌عنوان عمق دینی جامعه است. تجربه‌های موفقی از مساجد وجود دارد که باید به آن‌ها بازگردیم. یکی از این تجربه‌های موفق، اقدامات آیت‌الله بروجردی در ایجاد شبکه به‌هم پیوسته‌ای از امامان جماعت و مساجد بود؛ به‌طوری‌که نهضت امام خمینی (ره) روی این شبکه بالا آمد.

او با بیان اینکه محل ایجاد اختلال در فرهنگ انقلاب پس از جنگ تحمیلی، خارج‌شدن مسجد از محور برنامه‌ریزی‌ها بود، ادامه داد: امروز شعار دولت انقلابی یا دولت مردمی، به تعریف روشن از مسجد، گره می‌خورد؛ لذا در تدارک برنامه‌های برگزاری این همایش، صرفاً صدور فراخوان کفایت نمی‌کند؛ بلکه باید کارهای عمیق و ماندگاری آورده و منجر به تصمیم‌گیری‌های بهتر در این حوزه شود. فرصت زیادی برای حرف‌های غیرعملیاتی وجود ندارد؛ لذا این همایش باید به حوزه داده‌های عملیاتی برای سیاست‌گذاری و اجرا ختم شود.

در ادامه قاسم زائری رئیس پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات به برخی اقدامات انجام‌شده در حوزه مسجد در پژوهشگاه اشاره کرد و گفت: در راستای تأکید وزیر محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی بر «ضرورت بازگشت به مسجد»، کرسی مسجدپژوهی را در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات راه‌اندازی و مجموعه فعالیت‌هایی را در این راستا انجام دادیم. اقدامات پژوهشگاه در این زمینه، دعوت از ائمه جماعت مساجد مهم تهران و استخراج نظرات کارشناسی آن‌ها در قالب آسیب‌شناسی مساجد بوده است. همچنین، در گزارش‌های گردآوری‌شده از سوی مرکز رصد فرهنگی، آسیب‌شناسی آماری از مجموعه عوامل مرتبط به حوزه مسجد، صورت گرفته است.

او ضمن اشاره به مبنای این همایش، درباره برخی پیشنهادهای سیاستی، افزود: مبنای «همایش مسجد و نظم اجتماعی در ایران»، تأکید مقام معظم رهبری بر ابعاد اجتماعی و فعالیت‌های اجتماعی مسجد است؛ از این‌رو ایده‌ای که در این همایش دنبال می‌شود، ایده کارکردهای اجتماعی مسجد و به‌عبارتی، ایده «مسجد اجتماعی» است. پیشنهادات سیاستی برای این همایش نیز می‌تواند مواردی چون هویت‌بخشی به مسجد، تشکیل شورای عالی مسجد تحت نظارت مقام معظم رهبری، ایجاد سازوکار مالی کارآمد در مدیریت اقتصادی مسجد، ارائه خدمات فرهنگی برای اقشار اجتماعی، سیاست‌گذاری مناسب در حوزه دیپلماسی مسجد (فراسرزمینی) و مواردی از این دست باشد.

در این جلسه مرتضی آقاتهرانی غربت مساجد را مسئله‌ای جدی دانست و تصریح کرد: بیشتر اقدامات در زمان انقلاب از طریق مسجد انجام می‌شد؛ اما امروز غربت مساجد، مسئله‌ای جدی است. مسجد در میان ما جا نیفتاده و به‌نوعی، مرکزیت خود را از دست داده است. هرچند در این خصوص توطئه دشمن بعید نیست؛ اما کم‌کاری‌های خودمان کم نیست.

محمد قمی با اشاره به محورهای همایش گفت: تعداد محورهای همایش زیاد است. اگر هدف از برگزاری این همایش، احیای جایگاه از دست‌رفته مساجد باشد، لازم است با توجه به این زاویه دید، برخی محورها حذف شوند و محورهای کاربردی‌تر باقی بمانند. به‌طور مثال صحبت از زیبایی‌شناسی و هنر در مسجد، آن‌چنان نمی‌تواند نقشی در احیای امری در حال موت داشته باشد.

با با بیان اینکه تصویر از مساجد باید جامع و درست باشد، اضافه کرد: مساجد خوب و موفقی وجود دارند که هرچند تعداد آن‌ها نسبت به نیاز، کم است؛ اما سرمایه خوبی محسوب می‌شوند که می‌توانند رمزگشایی و در شعار بازگشت به مسجد، یاری‌رسان باشند؛ لذا باید این سرمایه‌ها را مغتنم شماریم.

سعید مهدوی کنی سخنران بعدی، جای برخی نهادها را در این جلسه خالی دانست و ابراز کرد: جای حضور چند نهاد مانند جامعه مدرسین قم، جامعه روحانیت مبارز، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه و نهادهای پژوهشی قم در این جلسه خالی است. اگر برگزاری این همایش در راستای رسیدن به اقدام و عمل است، بهتر است دست‌اندرکاران، سوابق تصمیمات مرتبط به حوزه مسجد را پیگیری کنند. تصمیات زیادی در این حوزه گرفته شده که بسیاری از آن‌ها متوقف یا به‌نوعی تعدیل شده‌اند؛ از این‌رو لازم است پیشینه این قبیل موضوعات که قرار است برای آن‌ها «تصمیم» اتخاذ شود، با دقت دیده تا مسیر پیش‌رو مشخص شود.

او در ادامه ضمن تاریخی‌دانستن موضوع مسجد، از الزام اتخاذ دو تصمیم تاریخی و سیاسی سخن گفت و اذعان کرد: مسجد، موضوعی تاریخی است. مسجد به لحاظ کمی در تاریخ شیعه، جایگاه بالایی نداشته است؛ اما به لحاظ کیفی نقطه عطف وقوع برخی تحولات بوده است. باید با بررسی این پیشینه، تصمیمی تاریخی در این حوزه گرفت. اتخاذ این تصمیم خود وابسته به ایجاد تغییراتی در سبک زندگی فعلی است؛ در سبک زندگی فعلی، مسجد محوریتی ندارد. علاوه بر تصمیم تاریخی، نیازمند تصمیم سیاسی هستیم. یکی از مسائل اصلی که بعد از انقلاب آن‌طور که باید به آن پرداخته نشده، موضوع «روحانیت» است. انواع روابط روحانیت با حاکمیت و مردم، به‌درستی تعریف نشده و نوعی سرگشتگی در آن‌ها وجود دارد.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه امام صادق(ع) در انتقاد از تشتت میان دستگاه‌های مرتبط به حوزه مسجد افزود: باید جایگاه مسجد در سیاست‌گذاری دولتی مشخص شود. در حال حاضر ۲۰ دستگاه متولی وجود دارد که لزوماً دولتی نیستند و از تصمیمات دولتی تبعیت نمی‌کنند. تلاش‌های بسیاری در این حوزه شده ولی به دلیل پراکندگی، امکان تحقق نداشته است. بخشی از مشکل، ناشی از تنش میان دستگاه‌هاست نه لزوماً توطئه «دیگری».

میثم لطیفی با بیان اینکه در عنوان همایش، نگاه جامعه‌شناسانه غلبه دارد، اظهار داشت: سوال این است که آیا این منظر، اولویت اول ما در پرداختن به مسئله مسجد است یا خیر؟ با توجه به محدودیت زمان و امکانات، باید دقت بیشتری در نوع و ماهیت مسئله کرد. همچنینی، هدف همایش باید منقح‌تر باشد. برگزاری همایش با هدف صرف نوشتن مقالات و قدردانی از آن‌ها، در دانشگاه‌ها هم انجام می‌شود. این همایش می‌تواند اهدافی چون گفتمان‌سازی برای ورود نخبگان جامعه، گفتمان‌سازی برای ورود آحاد دینی و ایجاد وفاق داشته باشد که باید به‌طور دقیق مشخص شود.

او ضمن اشاره به غیبت برخی نهادها در ترکیب اعضای شورای سیاست‌گذاری، درباره محورهای این همایش گفت: بهتر است محورهای همایش با توجه به آمار به‌دست آمده از آسیب‌شناسی‌های مرکز رصد فرهنگی تعیین شود. مطابق این آمار، مهم‌ترین دلیل نوجوانان برای شرکت‌نکردن در نماز جماعت مسجد، نداشتن وقت است که همین موضوع می‌تواند یکی از محورهای این همایش قرار گیرد.

در ادامه علیرضا معاف با بیان اینکه مسجدنرفتن نوجوان‌ها به‌معنای دین‌ستیزی آن‌ها نیست، گفت: نوجوان‌ها امروز هیئت‌رفتن را جایگزین مسجدرفتن کرده‌اند. برای تحلیل این موضوع، باید از زاویه «کشش و گرایش» نگاه کرد نه «بینش و نگرش»؛ یعنی باید دید در لایه احساسات، گرایش و عواطف افراد، چه کاری می‌توان کرد تا آن‌ها به سمت مسجد کشیده شوند؟ همان‌طور که زلف ما از کودکی در مسجد، به زلف دین گره خورد.

او بر لزوم احیای مسجد با تمسک به روایات تأکید کرد و ادامه داد: نقاط روشنی در مباحث روایی وجود دارد و ۱۷ کارکرد روایی برای مسجد بیان شده است. نهضت بازگشت به مساجد باید همراه با احیای کارکردها و کاربست‌های مساجد بر اساس همان نگاه حضرت رسول باشد. از این‌رو تفسیر ما از نهضت بازگشت به مساجد، باید روشن و دقیق باشد. در حال حاضر مساجد به سطح نمازخانه تقلیل یافته‌اند؛ در حالی که در گذشته مساجد کارکردهای دیگری داشتند و پایگاه‌ حل مسائل مردم بودند.

معاون قرآن و عترت در پایان، ضمن اشاره بر لزوم پیوند و تطابق صفات «مردمی»، «مکتبی» و «انقلابی» دولت فعلی به کارویژه‌های مسجد، بر تجربه‌نگاری و خوانش مساجد طراز و تئوریزه‌کردن مجموعه اقدامات قبلی انجام‌شده در حوزه مسجد از قبَل این همایش، تأکید کرد.

علی انتظاری ازجمله ضعف‌های موجود در حوزه اجرا را فقدان صورت‌بندی نظری دانست و بیان کرد: از دوگانه دانشگاه و اجرا خارج شویم؛ این دو می‌توانند با هم الفت داشته باشند که این خود، میمون و مبارک است. مشکل ما این است که صورت‌بندی نظری درستی نداریم تا مشخص شود مسجد در کدام قسمت نظام اجتماعی قرار می‌گیرد.

او با بیان اینکه باید مسائل درون و برون مسجد حل شوند، ادامه داد: یکی از مسائل برون مسجد، اصلاح سیاست‌های مدیریت شهری است. ۵۱ درصد ساکنان تهران، مستأجر هستند؛ یعنی به‌طور دائم در جایی سکونت ندارند و این باعث می‌شود محله شکل نگیرد. وقتی محل شکل نگیرد، مسجد هم شکل نمی‌گیرد. از مسائل درون مسجد هم توجه به نقش‌های درون آن است؛ به‌طور مثال ممکن است همه کارها خوب پیش رود ولی در نهایت کلید مسجد به یک متولی سپرده شود که درکی از کار خود نداشته باشد یا پایگاه اقتصادی اجتماعی نامناسب او باعث بسته‌ نگه‌داشتن در مسجد شود.

رئیس دانشکده علوم‌اجتماعی دانشگاه علامه طباطبائی (ره) از خلأ کار نظری درباره سبک زندگی استقامت انتقاد کرد و افزود: درباره سبک زندگی استقامت و سبک زندگی ایرانی انقلابی، کار نظری درستی نشده است. اگر سبک زندگی استقامت، سبک پررونقی بود، بی‌تابی از این سبک به‌وجود نمی‌آمد. مصرف مسجد باید در راستای سبک زندگی استقامت مورد توجه قرار گیرد.

کمال خداداده ضمن اشاره به اهمیت اصلاح عنوان همایش، از کمبود ائمه جماعت مطلوب انتقاد و تصریح کرد: امروز با نیازهایی در کف کانون‌ها و مساجد مواجه هستیم که باید رفع شوند؛ لذا عنوان این همایش باید به‌نحوی انتخاب شود که بتواند از کار ما گره‌گشایی کند. موضوع دیگر این است که مخاطبان را می‌توان به مسجد آورد؛ اما حوزه‌های علمیه ائمه جماعت مطلوب تربیت نکرده‌اند. حتی مربی مناسب هم تربیت نشده است.

او با بیان اینکه مدل حکمرانی در عرصه مسجد مشخص نیست، ادامه داد: مدل حکمرانی یعنی سازمان مستقلی به‌نام مسجد تشکیل شود. علی‌رغم برخی ادعاها درباره وجود چند دستگاه متولی در حوزه مسجد، این دستگاه‌ها با وجود فعالیت در این عرصه، تصمیم‌گیر و تصمیم‌ساز نیستند.

در ادامه وحید جلیلی به لزوم ثبت تجربه مساجد و دستاوردهای آن اشاره کرد و گفت: در تاریخ اسلام مساجد موفقی بوده‌اند که این همایش می‌تواند بهانه‌ای برای بررسی و استفاده از آن‌ها باشد. همچنین در این زمینه باید با نگاهی بین‌المللی، از تجارب مساجد موفق دیگر کشورها هم استفاده کنیم. استفاده از معدود کارهای انجام‌شده در ایران هم مورد دیگری است که باید به آن توجه کرد. این تجربه‌نگاری می‌تواند سه خروجی علمی، هنری و رسانه‌ای داشته باشد. ثبت تجربیات مساجد می‌تواند با استفاده از روش‌های داده‌بنیاد و ...، تبدیل به نظریه‌های علمی شود. از سوی دیگر با توجه به ماجراهای فراوان در داخل مساجد ازجمله پرورش قهرمانان در آن در طول تاریخ، باید از تعریف صرف مسجد با گنبد، دوری کرد و دوربین را داخل مسجد آورد. موضوع دیگر، عدم ارتباط جدی رسانه‌ها با مساجد است. گاهی در برخی از مساجد از سوی ائمه جماعت آن، معرفت‌هایی تولید می‌شود که در هیچ رسانه‌ای بازتاب نمی‌یابند. از این‌رو پیوست رسانه‌ای برای مساجد می‌تواند یکی از محورهای این همایش باشد.

در پایان جلسه حمید پارسانیا هویت فرهنگ اسلامی را در پیوند با مسجد دانست و اظهار داشت: به لحاظ تاریخی برجسته‌ترین آثار مانده در تاریخ ما، مساجد هستند. جامعه اسلامی همواره هویت و کنش اجتماعی خود را در مساجد سامان داده و عمران مساجد به‌نوعی نشانه ایمان جامعه بود. برای برگزاری چنین همایشی دیر است و این مسئله باید بعد از انقلاب، به‌طور مستمر در کانون توجه قرار می‌گرفت.

او در سخنان خود به مواردی چون پررنگ‌نکردن دوگانه دانشگاه و اجرا، ایجاد دبیرخانه دائمی و هیئت‌علمی برای این حوزه و تقویت توجه به مسجد و سامان‌بخشی به مسائل آن در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، تأکید کرد.

گزارش از: بهاره رضایی