نشست «سیر تطور کتابت و علامتگذاری قرآن کریم از صدر اسلام تاکنون» از سلسله‌نشست‌های زیبایی‌شناسی مصحف‌نگاری ایرانی- اسلامی سه‌شنبه ۲۸ مرداد ۹۹ با حضور دکتر مرتضی توکلی (عضو هیأت‌علمی مرکز طبع و نشر قرآن کریم) و دکتر حمیدرضا مستفید (عضو هیأت‌علمی مرکز طبع و نشر قرآن کریم)  به‌صورت آنلاین برگزار ‌شد.

مرتضی توکلی سیر تطور قرآن کریم را به دو بخش نگارش و علامتگذاری قابل تقسیم دانست و گفت: هریک از این بخش‌ها جزء بخش‌های مهم در علوم قرآن و حدیث هستند و در کشورهای اسلامی این مباحث، در علوم حوزوی و دانشگاهی تدریس می‌شود. به بخش اول اصطلاحاً رسم‌المصحف و بخش دوم، ضبط‌المصحف گفته می‌شود. در زبان عربی کلماتی که دال بر نگارش قرآن کریم باشد، متعدد است که شاید یکی از قدیمی‌ترین کلماتی که در حوزه نگارش در زبان و ادبیات عرب استعمال شده، کلمه «کتاب» است. «هجاء»، «خط» و «رسم» کلمات دیگری هستند که به ترتیب در این حوزه مورد استفاده قرار گرفته است.

عضو هیأت‌علمی مرکز طبع و نشر قرآن کریم در ادامه با توضیح درباره منابع علم رسم، اظهار داشت: منابع در این حوزه به دو بخش تقسیم می‌شوند. دسته اول مصاحفی هستند که از همان قرون اول تا همین امروزه به ما رسیده است اما دسته دوم، کتابهایی هستند که در حوزه علم رسم نوشته شده‌اند. در گروه اول، از مصاحفی که جزء مصاحف قدیمی هستند، می‌توان به مصاحف حجازی، مصاحف به خط کوفی و درنهایت نسل سوم مصاحف اشاره کرد. نسل اول، جزء قدیمی‌ترین مصاحف هستند که همواره به صورت کامل به دست ما نرسیده و در طول تاریخ، سرقت‌هایی شده که باعث شده برگه‌هایی پراکنده از آن‌ها در کشورهای اسلامی باشد. ازجمله ویژگی آن‌ها، نوع خط و شیوه نگارش آن‌ها، تعداد زیاد سطور و مشخصات دیگر است. نسل دوم مصاحف، مصاحفی هستند که به خط کوفی نوشته شده و دیگر آن شکل و شمایل مصاحف حجازی را ندارند. از تعداد سطور کاسته شده، خطوط منظم‌تر شده و برخی مشخصات دیگر که این نسل از مصاحف دارا هستند. نسل سوم هم مصاحفی هستند که با خطوط جدیدی که آمدند، نگاشته شدند ازجمله ثلث، ریحان، محقق و ... . اما دسته دوم منابع، کتابهایی هستند که یا شرق جهان اسلام نگاشته شده و یا در غرب جهان اسلام. جالب این است که آنچه که در حوزه رسم‌المصحف معروف و مشهور است، در مغرب جهان اسلام نوشته شده است. اولین تألیف، «هجاء‌السًّنه قاضی‌بن قیس اندولسی»‌ست که از قدیمی‌ترین تألیفات در این حوزه است. مشارقه تألیفات زیادی دارند ولی چون معرفی نشده‌اند، کسی از آن‌ها خبر ندارد. اما اگر نگاهی به مصاحف مشهور معاصر داشته باشیم، می‌بینیم که وقتی صنعت چاپ آمد، شاید اولین قرآنی که نوشته و چاپ شد، قرآنی باشد که در مصر در سال ۱۳۴۲ (۱۹۲۴ م) چاپ شد که امروز، قرآن عثمان‌طه برگرفته از همان قرآن است.

حمیدرضا مستفید سخنران دوم این برنامه، با بیان اینکه خط قرآن کریم یک پیشینه تاریخی دارد، درباره اهمیت آن تصریح کرد: اگر ما به کلمات مصاحف برگردیم و نگاه کنیم، می‌بینیم که این کلمات از همان زمان قدیم به این شکل نوشته شده است. لذا این نگارش، یک نگارش جدید نیست بلکه یک نگارش قدیمی و کهن است که عده‌ای از علما بر این باورند که این نگارش، به زمان صحابه رسول خدا (ص) و زمان تاریخی مشهور و معروف خلیفه سوم که قرآن را جمع‌آوری یا بازنویسی کرد، برمی‌گردد و معتقدند این پدیده از همان زمان به یادگار مانده است. اما اگر ما حتی این اعتقاد را هم نداشته باشیم، حفظ کردن این میراث مکتوب اولویت دارد. دست‌نزدن به این خط، به همان شکل سابق خودش اولویت دارد. لذا به هیچ وجه صلاح نیست که دخل و تصرفی در آن داشته باشیم چراکه قرائات قرآن به این خط گره خورده است. از طرفی تصوری وجود دارد که غلط‌های املایی قرآن را درمی‌آورند و در پی تصحیح آن هستند و نوشته‌هایی تحت عنوان «غلط‌های املایی قرآن» منتشر شده، که باید بگوییم این خلاف حفظ اولویت خط به همان شکل سابق خودش است. اما در بحث «علامتگذاری» دست ما بازتر است و می‌توانیم با تغییراتی در علامتگذاری، مقداری کار را برای خواندن راحت کنیم.

عضو هیأت‌علمی مرکز طبع و نشر قرآن کریم در ادامه با اشاره به سیر تاریخی علامتگذاری قرآن کریم، به شرح مبسوط آن پرداخت.

گزارش از: فریبا رضایی