نشست «اخبار جعلی و رسانه‌های اجتماعی در دوران کرونا» از سلسله پیش‌نشست‌های همایش ملی پیامدهای فرهنگی و اجتماعی کرونا با حضور دکتر امیدعلی مسعودی و دکتر هادی البرزی سه‌شنبه ۳ تیر  ۱۳۹۹ در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.

در بخش اول این نشست که با دبیری دکتر حسین حسنی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه برگزار و از طریق اسکای ‎روم به‌صورت آنلاین پخش شد، امیدعلی مسعودی در اشاره به نقش کرونا در حرکت به سمت رسانه‌های اجتماعی گفت: کرونا مانند کاتالیزوری بود که ما را وادار کرد بیشتر به سمت شبکه‌های اجتماعی حرکت کنیم. اجبار فناوری اطلاعاتی در همه حوزه‌ها باعث شد که ما بیشتر از قبل به شبکه‌های اجتماعی یا پلتفرم‌های طراحی‌شده برای این دوران ورود پیدا کنیم. شبکه‌های اجتماعی علی‌رغم اینکه می‌توانند در تبادل اطلاعات و اخبار کمک بسیاری کنند اما نقاط ضعفی هم دارند که اخبار جعلی ازجمله آن‌هاست.

او با تعریف اخبار جعلی به «درست وانمودکردن اخبار غلط» ادامه داد: اخبار جعلی می‌تواند در قالب تصویر، فیلم و یا کلماتی باشد که در شکل خبر گنجانده می‌شود. در این شرایط واقعیت در پشت عکس‌ها و کلمات پنهان می‌شود. ما امروز با حجم زیادی از اخبار جعلی مواجه هستیم. تا زمانی که فقط روزنامه‌نگاری بود، به دلیل وجود دروازه‌بانی خبر، کمتر با اخبار جعلی مواجه بودیم ولی امروز متأسفانه به دلیل نبود یک رگولاتوری و نبود یک نهادی که بر فضای مجازی تمرکز کند، بسیار با این پدیده روبه‌رو هستیم.

این استاد ارتباطات با بیان اینکه مهم‌ترین هدف انتشار اخبار جعلی، دستکاری افکار عمومی‌ست، تصریح کرد: دوران کرونا با دوران قبل از آن فرق دارد. در این شرایط با بهداشت جهانی و سلامت تک‌تک افراد کره زمین سروکار داریم. ما در این دوران با اخبار ضد و نقیض مواجه بودیم. بنابراین اخبار جعلی در این شرایط که به سلامت افراد گره خورده، اهمیت زیادی پیدا می‌کند.

عضو هیأت‌علمی دانشگاه سوره به آثار اخبار جعلی در میان مخاطبان و نیز گروه‌های انتشاردهنده آن نیز اشاره و خاطرنشان کرد: اخبار جعلی تا ۶۴% در میان مخاطبان ایجاد سردرگمی می‌کند و درمورد آثار آن می‌توان گفت که به‌قدری موثر هستند که کلینتون دلیل شکست خود در انتخابات ۲۰۱۶ میلادی را داستان‌های جعلی دانست. گروه‌های مختلفی از کاربران می‌توانند تولیدکننده اخبار جعلی باشند که تروریست‌ها، ربات‌ها، هواداران ورزشی، هواداران سلبریتی‌ها، برخی احزاب، برخی صاحبان قدرت، برخی سازمان‌ها و شرکت‌ها ازجمله آن‌ها هستند.

دکتر مسعودی در بخش پایانی سخنان خود گفت: ما الآن با دو پدیده روبه‌رو هستیم؛ پدیده کرونا که محدودیت‌های بسیاری را در حوزه‌های مختلف صنایع، گردشگری، سبک زندگی و ... ایجاد کرده است و پدیده‌ای در حوزه ارتباطات. ما در چهارراهی هستیم که انسان، جامعه، کرونا و تحولات فناوری و ارتباطی و اطلاعاتی در چهار سمت آن قرار دارند. کرونا باعث شد که جبر تکنولوژی را بپذیریم و یک گام بیشتر به سمت هوشمندسازی حرکت کنیم. از طرف دیگر این هوشمندشدن و رباتیک‌شدن، چالشی را درباره حکمرانی دولت‌ها ایجاد کرده است که این چالش ناخودآگاه، فکرکردن در دو سیستم فکری را می‌طلبد که من اسم آن را تفکر انتقادی می‌گذارم. ما باید اجازه دهیم که چشم‌اندازهای وسیع‌تری برای ما ایجاد شود. ضمن اینکه برای مقابله با اخبار جعلی نیز نیازمند ارتقای تفکر انتقادی هستیم که این مسأله خود نیازمند ارتقای سواد رسانه‌ای‌ست.

در بخش دوم این برنامه دکتر هادی البرزی دعوتی، با بیان اینکه ویژگی «سرعت بالای انتشار اطلاعات» رسانه‌های اجتماعی، خود بستری برای انتشار اخبار جعلی‌ست، عنوان کرد: ما با دو جریان پس از شیوع ویروس کرونا مواجه شدیم؛ انتشار ویروس تهدیدکننده سلامتی و دیگری، موضوع انتشار اطلاعات غلط در کنار اطلاعات درست بود. در واقع این اولین‌بار بود که مردم جهان و هم‌چنین سازمان بهداشت جهانی با حجم انبوه اطلاعات مواجه می‌شدند. به‌گونه‌ای که این سازمان اعلام کرد که ما در کنار اینکه با کرونا مواجه‌ایم، با اخبار جعلی هم مواجه هستیم. از همین‌رو واژه‌ای به نام  infodemy از ترکیب دو واژه pandemic و information بیرون آمد. بنابراین بخشی از infodemy اطلاعات، به بستر رسانه‌های اجتماعی برمی‌گردد. پس رسانه‌های اجتماعی ابتدا باید این بستر خود را که زمینه انتشار اخبار جعلی‌ست، اصلاح کنند.

این پژوهشگر حوزه رسانه در ادامه، سیر انتشار اخبار جعلی را از ابتدای شیوع ویروس کرونا مرور و اذعان کرد: از ۲۸ بهمن ۹۸ که کرونا در ایران شناسایی شد تاکنون، حدود چهار ماه می‌گذرد که ما بیشترین میزان انتشار اخبار جعلی را در سه هفته اول داشتیم. به‌گونه‌ای که مطابق آخرین آماری که رئیس سازمان فضای مجازی ارائه دادند، ۱۳۰۰ خبر جعلی منتشر شده است. موضوع این اخبار بیشتر در رابطه با «میزان ابتلا به این بیماری» که آن را چندبرابر اخبار رسمی اعلام می‌کردند، مربوط به «اجساد فوت‌شدگان و تلمبارشدن آن‌ها»، «کمبودها»، «شیوه‌های درمان»، «استنادسازی به صدای مقامات بهداشتی»، «تعطیلی پمپ‌بنزین‌ها» و «علائم کرونا» بود. اوج این اخبار تا نیمه فروردین بود اما از این تاریخ به بعد، کم‌کم شیب اخبار جعلی نزولی شد که دلیل آن این بود که آگاهی‌های مردم نسبت به این بیماری رفته‌رفته بیشتر از قبل شد.

او بیان اینکه برای تحلیل اتفاقات جدید نمی‌توان از نظریات قبلی استفاده کرد ادامه داد: ما برای تحلیل اتفاقات جدیدی که در فضای رسانه اجتماعی می‌افتد، نیازمند نظریه‌های جدید هستیم که نظریه‌های «حباب فیلتر»، «شخصی‌سازی» و «تصدیق انبوه» ازجمله آن‌ها هستند. ما وارد عصر جدید رسانه‌ای شده‌ایم که اصطلاحاً به آن، «عصر پساحقیقت» گفته می‌شود. عصری که در آن، اخبار راست و دروغ وجود دارد و طی‌کردن مسیر و رسیدن به اخبار درست در آن، مهارت خاصی می‌خواهد که مسئولیت آن برعهده کاربر می‌افتد و نیازمند این است که مهارت‌های خود را ارتقا دهد. البته به لحاظ فنی نیز، رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی معروف داخلی باید الگوریتم‌های خود را به‌گونه‌ای طراحی کنند، که جلوی انتشار اخبار جعلی را بگیرند.

البرزی به مرجعیت ملی اخبار توسط رسانه ملی در دوران کرونا نیز اشاره و تصریح کرد: رسانه ملی توانست در این دوران مرجعیت ملی اخبار و نیز مرجعیت آموزشی و رسانه‌ای را به‌عهده بگیرد. ازجمله کارهایی که رسانه ملی در این دوران انجام داد، اعتبارزدایی از اخبار جعلی بود یعنی به راستی‌آزمایی آن‌ها پرداخت و اخبار جعلی را با استناد به منابع معتبر، بی‌اعتبار کرد. این رسانه توانست از طریق آرامش‌بخشی به مردم و ارائه اطلاعات صحیح در روزهای نخست، پیشران باشد.

گزارش از: فریبا رضایی