دوازدهمین پیش‌نشست‌ تخصصی همایش مسجد و نظم اجتماعی در ایران با عنوان «رابطه مسجد و نظم اجتماعی در ایران» یکشنبه ۱۳ اسفند ۱۴۰۲ ساعت ۱۲:۳۰ با حضور محمدرضا قائمی‌نیک (عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم اسلامی رضوی) و غلامرضا حسنی (عضو هیئت‌علمی دانشگاه فردوسی) در تالار گفت‌وگوی دانشکده ادبیات و علوم‌انسانی دانشگاه فردوسی برگزار ‌شد.

در این نشست غلامرضا حسنی ابتدا به نقش و جایگاه مسجد اشاره و تصریح کرد:‌ مسجد یک نهاد ریشه‌دار در جامعه و فرهنگ دینی ما است که با دین عجین است و از ابتدای اسلام جایگاه ویژه‌ای در بازتولید سرمایه اجتماعی داشته است. امروز هم این نیاز به مسجد به‌عنوان محوریت محلی، بسیار حائز اهمیت است. ما کانون مسجد را فقط یک معماری خاص نمی‌بینیم؛ هرچند مساجد در حفظ هنر و معماری اسلامی هم مظهر تمدنی هستند اما آنچه که اهمیت دارد، تأثیر مسجد در تربیت انسان و تزکیه نفس اوست. مسجد هم بر فرد و هم بر جامعه تأثیر می‌گذارد. هم با ایجاد تسکین و آرامش در فرد، جنبه‌های روانش‌شناختی او را متأثر می‌کند و هم بر تعاملات و رونق ارتباطات اجتماعی اثر می‌گذارد.

او در اشاره به اهمیت مسجد در ایجاد نظم اجتماعی، به برخی کارکردهای آن اشاره و خاطرنشان کرد: مسجد در ایجاد نظم اجتماعی نقش حائز اهمیتی دارد که می‌توان به برخی کارکردهای آن در ایجاد این نظم اشاره کرد. در جامعه‌شناسی و توجه به تربیت و پرورش انسان، مقوله درونی‌کردن ارزش‌ها بسیار مهم است. مسجد مکانی است برای درونی‌کردن ارزش‌هایی که منجربه ثبات جامعه و کاهش آلام آن و یاری و تعاون می‌شود. مسجد در واحد محلی، مصائب و مشکلات خانواده‌ها را رفع و انسجام محلی را تقویت می‌کند. در امور عمومی و در حوادث طبیعی مثل سیل و زلزله، مساجد به کانون خدمت‌رسانی و امداد تبدیل می‌شوند. مسجد همچنین در آموزش و مسائل تربیتی، نقش‌آفرینی می‌کند و بسیاری از واعظان و سخنرانان مسجد، بدون دریافت هزینه به ارائه دانش و آگاهی خود در حوزه مسائل دینی و اجتماعی می‌پردازند. مسجد همچنین از طریق آموزه‌های دینی در زمیه مسائل اقتصادی، می‌تواند منجربه تغییر الگوهای رفتاری در حوزه مسائل اقتصادی و جلوگیری از اسراف و تبذیر شود. مساجد به دلیل سروکارداشتن با نیازهای درونی انسان و تربیت او، بعد انسانی بسیار قوی‌ای دارند. به همین دلیل وقتی وارد مسجد می‌شویم، آرامش خاص آن را حس می‌کنیم. در این فضای فیزیکی، جنس تعاملات فرق می‌کند و افراد سعی می‌کنند به نقاط مثبت هم فکر کنند و اندیشه مثبت‌گرا داشته باشند. افراد در این مکان مقدس، تعاون و همکاری و دوری از عداوت و کینه و بدخواهی را تمرین می‌کنند. این فضای گرم در مسجد برآمده از خلوص افراد و معرفت حاکم بر فضای مسجد است. این خلوص عمل افراد، به‌شدت در کار، مناسبات و تعاملات آن‌ها اثر می‌گذارد و خودبه خود نظمی اجتماعی را ایجاد می‌کند. بنابراین مسجد محلی برای جامعه‌پذیری البته با رویکرد دینی است که ما در آن گلوگاه‌های مهم جامعه‌پذیری را طی می‌کنیم.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه فردوسی با بیان اینکه مسجد را باید به‌عنوان یک کانون فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی ببینیم، درباره دیگر کارکردهای مسجد در ایجاد نظم اجتماعی افزود: نقش‌آفرینی این نهاد دینی و مردمی در طول تاریخ بسیار بوده است. نکته دیگری که باعث پیوند اقشار مختلف در مسجد می‌شود، این است که در مسجد احترام افراد به یکدیگر بر اساس ایمان و تقوای آن‌هاست. به‌عبارت دیگر ارزش‌گذاری افراد در مسجد و منزلتی که به یکدیگر می‌دهند، منزلت مادی نیست؛ بلکه این منزلت بر اساس میزان معرفت دینی و رفتارهای انسانی است. حتی افراد متمول و با تمکن مالی، سعی می‌کنند از توان مادی خود، برای ارائه خدمات اقتصادی به مسجد استفاده کنند که این، تأثیر همان معرفت و آموزش‌های دینی است. مسجد باعث کاهش فواصل اجتماعی می‌شود و افراد با احساسات انسانی برای کمک و همیاری به یکدیگر، دور هم جمع می‌شوند. در مسجد شاهد نظم و اشتراکاتی هستیم که غیر از اشتراک مادی است. این اشتراک برآمده از باورها و اعتقادات دینی است که در مسجد تقویت شده است. مسجد همچنین می‌تواند از طریق شناخت آسیب‌های اجتماعی و ارائه راهکارهای دینی برای کاهش آن‌ها، در زمینه کاهش این آسیب‌ها نقش‌آفرینی کند و در ایجاد نظم اجتماعی سهم داشته باشد.

حسنی با توضیح درباره این آسیب‌ها، از ضرورت به‌روزشدن محتوای مساجد سخن گفت و اظهار داشت: بیشتر آسیب‌ها در حوزه شناختی افراد و تأثیرپذیری در سبک زندگی است. با ایجاد اختلال در حوزه شناختی افراد، سلسله‌مراتب ارزش‌های آن‌ها از ارزش‌های اعتقادی به سمت ارزش‌های مادی سوق پیدا می‌کند که این جامعه را به لحاظ ساختاری تغییر می‌دهد. در چنین جامعه‌ای، به‌واسطه گسترش اندیشه‌های سکولار و جدایی دین از زندگی، افراد بیشتر فردگرا می‌شوند و همدلی و تعاون در آن تضعیف می‌شود. لذا لازم است مسجد متناسب با این تغییرات، در محتوای خود تغییراتی ایجاد کند و سخنرانان و واعظان آن، متناسب با نیاز روز جامعه سخن بگویند. نفس وجودی مسجد، شکستن اموری است که افراد را از هم جدا می‌کند. مسجد انسان‌ها را به توحید نزدیک و آن‌ها را به سمت روابط همدلانه هدایت می‌کند. چون کارکرد مسجد، ایجاد کنش‌های انسانی و دفع کنش‌های ستیزگرانه است. اگر مسجد محتوای خود را به‌روز کند، می‌تواند اثرگذاری خود را در بستر جامعه مدرن داشته باشد. همانطور که جامعه بدون خانواده متصور نیست، بدون مسجد هم امکان تصور ندارد. چون این دو، از نهادهای بنیادین هستند که جامعه به آن‌ها نیاز دارد. در دین همه نیازهای انسان دیده شده است که لازم است ما نیز آن نیازها را نسبت به زمان و در مسیر نظام ارزشی ببینیم. مسجد، کانون حل مسائل فرهنگی و اجتماعی است که اگر افراد آن را احساس کنند، مسجد رفتن جزئی از نیاز آن‌ها خواهد شد؛ نیازی که سایر نیازهای آن‌ها را هم رفع خواهد کرد. ما باید این محوریت را برای مسجد در نظر بگیریم و سعی کنیم آن را نسبت به زمان امروز در پاسخ‌گویی به نیاز نوجوانان و جوانان امروز که دچار بحران هویت هستند، به‌روز کنیم.

گزارش از: بهاره رضایی