یازدهمین پیش‌نشست‌ تخصصی همایش مسجد و نظم اجتماعی در ایران با عنوان «تحلیلی پیرامون امکان و ضرورت مسجد اجتماعی» شنبه ۱۲ اسفند ۱۴۰۲ با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین سید ناصر میرمحمدیان (مدیرعامل بنیاد هدایت) در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار ‌شد.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید ناصر میرمحمدیان در ابتدای سخنان خود مسجد را نهادی سیاسی دانست و تصریح کرد: ابتدا باید ببینیم مسجد می‌تواند به‌مثابه نهاد اجتماعی باشد و سپس این نهاد اجتماعی با توجه به اقتضائات و سازوکارهای دنیای مدرن، امکان تحقق دارد یا خیر. به اعتقاد بنده، تلقی اجتماعی‌بودن به معنای پاسونزی آن هم برای مسجد کوچک است. مسجد یک نهاد سیاسی است و این نه به معنای اینکه سیاست‌مدارانه برخورد کند بلکه باید محور حکمرانی محلی باشد و تدبیر دائم کند. ما هر چقدر از اسلام سیاسی اصیل دور شدیم، مسجد از کارکردهای خود فاصله گرفت. اگر بخواهم با ادبیات دینی توضیح دهم، تمدن اسلامی مانند موبایل سخت‌افزار، نرم‌افزار و سیستم عامل دارد. این سیستم عامل تمدن اسلامی است که مهم است. این سیستم عامل، «الگوی اداره» است. ما الگویی به نام «امامت» داریم که همه سطوح با این الگو پیش می‌روند. اگر این سیستم عامل را درست متوجه شویم، می‌توانیم بقیه اجزای تمدن اسلامی را هم درست بچینیم. امامت، خود یک الگوست که قابلیت تکثیر دارد. امامت خاص، متعلق به ۱۲ امام بود اما امامت عام، قابل تکثیر و اجرا در سطوح کلان، میانی و خرد است. ایده امامت ولایت فقیه هم بر همین مبناست. در بسته تمدنی که در آن امامت سطوح مختلفی دارد، برخلاف ادعای گیدنز درباره حذف مکان‌مندی و زمان‌مندی در دنیای مدرن، مکان و زمان در اسلام که هر دو مقدس هم هستند، قابل حذف نیستند و در طراحی تمدن اسلامی نقش دارند. در این مدل تمدن‌سازی، مکان پایه و محوری موضوعیت دارد که در تمدن اسلامی تعبیه شده است و خداوند آن را «مسجد» در نظر گرفته است؛ مکانی که با تمام جهان‌بینی آن سازگار است.

او با توضیح مختصات این مکان افزود: ما در جامعه و نظام ولایی مکانی برای محل اتصال ولایت طولی و عرضی نیاز داریم که هیچ مکانی جز مسجد نمی‌تواند این ویژگی را داشته باشد. علامه حلی در کتاب الالفین به ۲ هزار دلیل درباره امامت اشاره می‌کند. یکی از آن‌ها مکان نزول ملائکه با استناد به سوره قدر است که به اعتقاد علامه حلی، این نزول باید در جای مقدسی باشد و آن، قلب امام زمان (عج) است. یعنی وجود نازنین امام زمان، محل اتصال ملک و ملکوت و تمام ابعاد جهان است. همانطور که تمامی مساجد و افراد به سمت کعبه نماز می‌خوانند و به آن سمت ولایت دارند، محور مساجد هم امامان هستند. به عبارت دیگر همانطور که امام زمان محور اتصال زمین و آسمان می‌شود و ولایت طولی و عرضی را وصل می‌کند، امامان جماعت هم محور اتصال ولایت طولی و عرضی در محله می‌شوند. ولایت عرضی مطابق روایات، شامل ولایت خانواده، همسایگی و برادری است که انسان‌ها را از نظر دینی به هم گره می‌زند. این سه پیوند اجتماعی ولایی، نقطه و مکان مقدس می‌خواهد که مسجد آن را محقق می‌کند. مسجد پیوندهای عرضی را ایجاد و آن‌ها را در یک پیوند طولی کلان جهت‌دهی می‌کند. از سوی دیگر سه کارکرد تربیت نفوس، تقویت پیوندهای اجتماعی و پای کار آمدن را برای امام جماعت می‌توانیم درنظر بگیریم. مدل حرکت در اسلام، امامت است و این مدل در جایگاه مسجد معنا می‌یابد. امام باید برای تقویت پیوندهای اجتماعی، حل مسئله مردم و پای کار آوردن آن‌ها اقدام کند که بدون پایگاه مسجد نمی‌تواند این کار را کند. وقتی مفاهیم اصلی تمدن اسلامی را به هم بریزیم، مجبور می‌شویم در زمین تمدن غرب بازی کنیم که در آن مکان و زمان مقدس وجود ندارد. لذا اگر مسجد حذف شود، با حسینیه و غیره نمی‌توان جامعه را مدیریت کرد. وقتی مکان مقدس حذف شود، هویت محله از بین می‌رود. جامعه بدون مکان مقدس مانند پارچه در هواست اما مسجد تاروپود جامعه را به زمین می‌کوبد. امروز در غرب هم حکمرانی محلی را جدی می‌گیرند چون می‌دانند همه چیز را نمی‌توان با دستگاه و سیستم حل کرد. نظام دیوان‌سالار کژکاردی‌های زیادی دارد که اگر سیستم‌های محلی فعال نشوند، مشکلات زیادی بروز می‌کنند.

مدیرعامل بنیاد هدایت از ضرورت مسجد اجتماعی برای دفاع از انسانیت سخن گفت و خاطرنشان کرد: مسجد سنگر دفاع است و اگر مسجد اجتماعی وجود نداشته باشد، نمی‌توان از انسانیت دفاع کرد. خروج از مسجد اجتماعی، یعنی خروج از اسلام و گرویدن به مسیحیت. چون در این حالت مسجد تفاوتی با کلیسا نخواهد داشت. اگر مباشر، محور و راهبربودن امام را بپذیریم و بپذیریم که محل استقرار امام مسجد است، بنابراین مسجد یک مکان سیاسی است و همه امور از آنجا اداره می‌شوند.

میرمحمدیان با استناد به مدل عِده و عُده اداره جامعه شاه‌آبادی گفت: آقای شاه‌آبادی مدل عِده و عُده را برای اداره جامعه ارائه می‌کند. اگر ما سیاست عِده و عُده مسجد را حل کنیم، همه مسائل آن حل خواهد شد. سیاست عِده شبیه مدل مجمع عمومی، هیئت‌مدیره و مدیرعاملی مسجد است که خیلی از افراد مدل مجمع عمومی آن را هنوز نفهمیده‌اند. مطابق مدل آقای شاه‌آبادی، یک مدل «جامعه خادمی محله» داریم که فقط افرادی که برای خدمت‌رسانی به اعضای محله تعهد دارند، عضو آن هستند. ازجمله تعهدات عضویت در این جامعه، حضور حداقل یک بار در هفته در مسجد، ارائه خدمت موثر در یکی از کارگروه‌های مسجد، شناختن حداقل ۱۴ همسایه در محل و معرفی حداقل یک نفر به این جامعه در طول یک سال است. این جامعه می‌تواند شورای مسجد، امام مسجد و غیره را تعیین کند و پشتیبان مردمی امام باشد. سیاست عُده مسجد هم در قالب «صندوق تحول محله» قابل طراحی است که منبعی برای جمع‌آوری منابع خرد محلی در حوزه وقف، نذر، قرض‌الحسنه و ... است و از همه مهم‌تر اگر دولت بخواهد به مسجد کمک کند، باید خدمات خود به مسجد را از طریق این صندوق ارائه دهد. پیاده‌سازی این مدل شدنی است و می‌تواند خیلی از مشکلات مسجد را حل کند.

گزارش از: بهاره رضایی