نشست نقد و بررسی کتاب‌های «فیلم- ژانر» و «ژانر و هالیوود» با حضور فرهاد توحیدی(فیلمنامه نویس)، سیدحسین حسینی(مدرس و منتقد سینما)، خسرو دهقان (منتقد سینما و دبیر جایزه کتاب سال سینمایی) به همراه حمید طاهری و شیوا قنبریان مترجمان این دو کتاب،  ۳۰ مهر در خانه سینما برگزار شد.

فرهاد توحیدی در این نشست، کتاب‌های «فیلم/ژانر» و «ژانر و هالیوود» را برای فیلمنامه‌نویسان کتابهایی درخور و مهم دانست و گفت: این دو کتاب در بین کتابهایی که در ایران در حوزه ژانر ترجمه شده، کتابهای بسیار مهمی هستند. او با اشاره به سطوح مختلف فیلمنامه‌نویسی، ژانر را نقشه راهی دانست که برپایه آن هم فیلمنامه نوشته می‌شود و هم فیلم ساخته می‌شود.

توحیدی با تاکید بر اینکه شناخت خاستگاههای ژانر برای فیلمنامه‌نویس مهم است، گفت: ریک آلتمن در کتاب «فلیم/ژانر» یک بررسی تاریخی و فلسفی از مساله ژانر ارائه می‌کند و استیو نیل نیز در همنوایی گسترده ای با آلتمن این موضوع را در کتاب «ژانر و هالیوود» تکرار می‌کند. از این جهت هر دوی این کتابها برای سینماگران کتابهایی لازم است.

این فیلمنامه‌نویس، این دو کتاب را کتابهایی بالینی برای فیلمسازان و نویسندگان دانست و افزود: بحث ژانر در جایی اهمیت پیدا می‌کند که صنعت سینما شکل می‌گیرد. ژانر در خلا به وجود نمی‌آید. درواقع سرمنشا ژانر، صنعت است و در سینمای مبتنی بر صنعت، این روند، روندی بسیار منطقی است؛ اینکه چرا تا این اندازه فیلمها بازتولید می‌شوند.

توحیدی در نقد کتاب آلتمن گفت: آلتمن با طرح این پرسش که چه چیز مشترکی باعث می شود تا فیلمها را به عنوان ژانر بشناسیم، چنین پاسخ می‌دهد که اغلب با نقصها و شکستهای مشابه است که فیلمها هویت ژانری خود را به دست می ‌آورند. ولی من خیلی با این گزاره موافق نیستم که شکستها باعث دسته‌بندی فیلمها می‌شود. بلکه این صنعت فیلم است که به عنوان خلاقانه‌ترین عنصری در رونق ژانرها عمل می‌کند و درواقع، صنعت مقوم اصلی ژانر است.

توحیدی افزود: آلتمن به چهار عنصر درباره ویژگی‌های ژانر می‌پردازد که در چهار سطح، ژانر را شاخص می‌کند: 1. ژانر مانند فرمولی است که در تولید صنعتی از آن استفاده می‌شود؛2: ژانر به مثابه ساختار و چارچوبی صوری است که فیلم بر مبنای آن ساخته می‌شود. 3: ژانر به مثابه برچسب که به درد توزیع کنندگان و پخش‌کنندگان می‌خورد و4: ژانر به مثابه قرارداد که نشان می‌دهد که تماشاگران به چه فیلمهایی اقبال نشان می‌دهند.

توحیدی مهمترین بحث در موضوع ژانر را تحقیق بازار بیان کرد و گفت: ما متأسفانه در ایران تحقیق بازار نداریم. درحالی که  تحقیق بازار نشان می‌دهد که مردم الان چه می‌بینند و حال آنها چگونه است؟ درواقع تحقیق بازار و اصل قراردادن مخاطب در صنعت، باعث می‌شود مقدمات صعود و سقوط ژانر فراهم ‌شود.

در ادامه این نشست، سیدحسن حسینی نیز ضمن ابراز مسرت از ترجمه این دو کتاب گفت: این دو کتاب از منابع اصلی در زمینه ژانر است و می‌تواند راهنمای نویسندگان و منتقدان سینما باشد. این منتقد سینما مطالعات ژانر را حوزه‌ای بینارشته ای دانست که وارد حوزه مطالعات علوم انسانی نیز می‌شود و خواننده باید با فلسفه، مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی و حتی علوم طبیعی آشنا باشد و اطلاعاتی در این خصوص داشته باشد.

حسینی با اشاره به ترجمه و انتشار همزمان این دو اثر گفت بین این دو متن، دیالکتیکی برقرار است. متن استیو نیل متنی جدلی است و خواننده باید زمینه فلسفی این موضوع را بداند.

حسینی افزود: در سینمای ایران ژانر نداریم. متاسفانه خیلی‌ها ژانر را به شمایل فرو می‌کاهند. در حالی که ژانر، بحث تولید ژنریک کالای فرهنگی است؛ یعنی ما باید بتوانیم فیلم را تولید، عرضه و مصرف کنیم و این البته مستلزم اقتصاد بازار یا اقتصاد آزاد است که ما فیلم را در قالب عرضه و تقاضا ارائه کنیم.

این منتقد با بیان اینکه اقتصاد سینما از اقتصاد کلان جدا نیست، افزود: ما سالهاست که بحث خصوصی‌سازی را مطرح کرده‌ایم و در نهایت به پدیده خصولتی رسیده‌ایم؛ بنابراین وقتی در عرصه اقتصاد کلان، خصوصی‌سازی اتفاق نیفتاده در عرصه اقتصاد خرد که سینما باشد نیز امکان تولید ژنریک فیلمها را نداریم.

حسینی با تأکید بر اینکه در بحث ژانر باید دو مقوله اقتصاد و صنعت را مورد توجه قرار داد، افزود: در ایران با تولید غیرصنعتی سینما، از معجزه ژانر محروم شده‌ایم. وی در توضیح این مطلب به سینمای کره جنوبی که از لحاظ قدمت با سینمای ایران مشابه است، اشاره کرد و گفت: سینمای کره جنوبی، تابع جهش اقتصادی و صنعتی این کشور است. در این کشور تولید فیلمها تا 300 فیلم افزایش پیدا کرده آنهم در شرایطی که واردات فیلم در این کشور آزاد است. در کره از ده فیلم پرفروش، نه فیلم، بومی است و مورد اقبال بسیار زیاد مخاطبان.

این منتقد سینما، خواستار توجه به پارادایم مردم‌شناسی و مخاطب سینما شد و گفت: وقتی در چارچوبی که صنعتی نیست، فیلم ساخته می‌شود، رابطه با مخاطب قطع می‌شود. ما تجربه زیسته خود را در فیلمها نمی‌بینیم. کاراکترهای فیلم مثل ما حرف نمی‌زنند.

حسینی در ادامه به موضوع ژانر بومی اشاره کرد و افزود: ژانر به وجود می‌آید، به وجود نمی‌آورند. ژانر با دستورالعمل درست نمی‌شود. بلکه ژانر نتیجه تعامل توده تماشاگر با فیلم روی پرده است. این مساله به قراردادها شکل می‌دهد و قراردادهای ژانری نتیجه سالها تعامل تماشاگر و فیلم است.

سیدحسن حسینی با اشاره به اینکه می‌توان ژانر را تعریف حداقلی هم کرد و آن را وسیله طبقه‌بندی فیلم‌ها دانست، اما این تعریف را تعریفی آکادمیک ندانست و تأکید کرد: ما برای دستیابی به ژانر به یک نظام شمایل‌نگاری نیازمندیم. اگر در سینمای ایران از ژانر سیاسی یا اجتماعی حرف زده می‌شود باید شمایل‌نگاری این ژانرها نیز مشخص شود.

حسینی افزود: وقتی از ژانر صحبت می‌کنیم بحث سینمای داستانگوست. ژانرها تاریخ پیشاسینمایی دارند و قبل از سینما وجود داشته‌اند. به عنوان مثال وسترن در قالب نمایشها و ادبیات وجود داشت. اینها با خود داستانگویی و روایت‌مندی را به سینما آوردند. درواقع نقد ژانر در سینما، ادامه نقد ژانر در ادبیات است.

خسرو دهقان نیز در این نشست، به اهمیت این دو کتاب اشاره کرد و گفت: توصیه می‌کنم به همه علاقه‌مندان سینما و کسانی که درگیر سینما هستند، این دو کتاب را که متمم همدیگر هستند، بخوانند. ژانر وضعیتی نمایشی نیست. در سینمای ایران هیچ فیلمی را نمی‌توان در قالب ژانر دسته‌بندی کرد. ژانر قراردادی نانوشته بین هالیوود و تماشاگر است. هالیوود برای گیشه نمی‌جنگد بلکه برای خودش می‌جنگد. اگر به دنبال شناخت هالیوود هستیم کتاب «ژانر و هالیوود» کمک‌کننده است. از طریق این کتاب می‌توان روابط بین تماشاگر و نظام تولید را فهمید.

در ابتدای این برنامه، حمید طاهری مترجم کتاب «فیلم/ژانر» ضمن اشاره به مقاله «رویکرد معنایی/نحوی به ژانر» نوشته آلتمن، این کتاب را تکمیل‌کننده نواقص آن مقاله دانست و افزود: آلتمن پیشتر دیدگاه صلبی درباره ژانر داشت و معتقد  بود که باید فیلمها از قواعد معنایی و نحوی رد شوند. اما در این کتاب اعتراف می‌کند که مساله ژانر بسیار منعطف‌تر از آن چیزی است که قبلا می‌گفتم. آلتمن پارامتر عملی و فضای گفتمانی را به نظریه‌اش اضافه می‌کند؛ از این نظر، برای درک کتاب، دانستن این موضوع بسیار مهم است. همچنین برای اینکه تقسیم‌بندی ژانر را در سینمای آمریکا بفهمیم و آن را برای سینمای ایران هم استفاده کنیم مطالب این کتاب بسیار مهم و کمک‌کننده است.

شیوا قنبریان نیز مترجم کتاب «ژانر و هالیوود» نیز گفت: استیو نیل بر خلاف ریک آلتمن نظریه کلی درباره ژانر بیان نکرده و ادعایی در این مورد ندارد؛ اما رویکرد او شباهت‌های خیلی کلیدی با نظریه آلتمن دارد. هر دو نظریه‌پرداز، قائل به این هستند که ما نمی‌توانیم انواع ژانر را خیلی مشخص و ثابت تعریف کنیم، نمی‌توانیم فیلمها را دسته‌بندی کنیم و این فیلمها در گذر زمان دچار تغییر و تحول نشوند. هر دو نظریه‌پرداز بر این باورند که چنین دسته‌بندی مشخصی درباره فیلمها و ژانرها وجود ندارد. آنها معتقدند ما اساسا فیلم ژانریک نداریم که در طول سالها و دهه‌ها تعریف آنها تغییر نکند.

قنبریان افزود: استیو نیل معتقد است که ما فیلمهایی با برچسب ژانر داریم. یعنی تفاوت قائل می‌شود بین فیلم ژانریک و فیلمی که برچسب ژانر می‌گیرد به این معنا که ما می‌توانیم یک فیلم را تعریف کنیم و برچسب ژانر بزنیم مثلا ژانر کمدی یا ژانر رمانیتک؛ هر کدام از این برچسب‌ها می‌توانند در گذر زمان تغییر کنند یا برداشته شوند.

این مترجم با اشاره به اینکه این دو نظریه‌پرداز معتقد به بافت و زمینه فرهنگی هستند، افزود: «استیو نیل» در کتاب «ژانر و هالیوود»، در مرحله اول کل تعاریف و مفاهیم ژانر را تحلیل و بررسی می‌کند و در مرحله دوم همه ژانرها را در زمینه فرهنگی بررسی می‌کند به این معنا که ژانر چه تأثیرات متقابلی در مخاطبان، انتظارات و علم آنها داشته است. همچنین ژانر و صنعت فیلمسازی و کمپانی‌های تولید فیلم، چه تاثیرات متقابلی بر هم داشته‌اند و نیز منتقدان و نوشته‌های آنها چه تاثیرات متقابلی روی ژانر داشته است. «نیل» بر این اساس 16 ژانر اصلی را دسته‌بندی کرده  و سعی کرده تا به تعریف کاملی به ژانر برسد.

قنبریان، کتاب «ژانر و هالیوود» را دارای ارزش تاریخی دانست و افزود: برای بررسی هر ژانر می‌توان با ارجاع به کتاب استیو نیل، پیشینه و تاریخچه ژانر را دقیق و علمی بررسی کرد.

تنظیم و درج گزارش: مصطفی اسدزاده

عکسها از: جواد حبیب پور