نشست نقد و بررسی کتاب «تکوین نهاد مرجعیت تقلید شیعه» با حضور حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر حمید پارسانیا، دکتر محمدعلی حسینی‌زاده، دکتر محسن صبوریان (نویسنده کتاب)  و به دبیری مصطفی اسدزاده، دوشنبه ۲۵ شهریور ۱۳۹۸ در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.

در ابتدای این نشست محسن صبوریان، نویسنده کتاب، در توضیح این اثر بیان کرد: مسأله‌ای که در بررسی نهاد دین وجود دارد، موضوع شکل‌گیری نهاد متمرکزی به نام مرجعیت تقلید است که بنا بر نظر برخی منتقدان، این امر پیشینه زیادی ندارد. در واقع می‌توان گفت موضوع فتوادهی و استفتاء از ازمان معصومین وجود داشته ولی مرجعیت به عنوان یک نهاد متمرکز مربوط به دوره متأخر است. لذا فصل دوم این کتاب توضیح می‌دهد که چگونه این نهاد از زمان شیخ مفید شروع شده و در زمان شیخ انصاری به تثبیت می‌رسد. در گام بعدی برای نسبت‌سنجی این دوره با دوره‌های بعد، به بررسی نهاد روحانیت در دوره قاجار و دوره پهلوی اول که با تحولات زیاد همراه بود، پرداخته شده است.

وی افزود: مسأله اصلی بنده در این کتاب این بود که مطرح کنم چگونه مرجعیت تأسیس شد، چه ابزار و لوازمی برای ایجاد آن نیاز بود و در مراحل بعدی این نهاد چه مراحلی را در ارتباط با دولت از سر گذراند. به همین ترتیب فصل دوم کتاب به چگونگی تأسیس این نهاد و در فصل سوم و چهارم، به تحولات آن پرداخته شده است.

در ادامه دکتر محمدعلی حسینی‌زاده، عضو هیأت‌علمی دانشگاه شهید بهشتی با بیان این مطلب که در ابتدای هر نقدی ابتدا به نکات مثبت و محاسن آن اثر پرداخته می‌شود، گفت: بنده از ذکر این نکات مثبت گذر می‌کنم نه به این دلیل که این اثر نقاط مثبت ندارد و صرفاً به ذکر این نکته بسنده می‌کنم که متن نوشته‌شده متن جذابی‌ست به‌ویژه که توسط یک نویسنده جوان نگاشته شده که آینده خوبی را برای او و برای این مسیر می‌توان تصور کرد.

حسینی‌زاده در ادامه با توجه به ماهیت جلسه، وارد مقوله نقد شد و خاطرنشان کرد: درمورد روش و مبنای نظری کتاب باید گفت که از نظریه وبر و جامعه‌شناسی تاریخی استفاده شده است که انتخاب خوبی نیست و بنده موافق این انتخاب نیستم. وقتی از تکوین نهاد صحبت می‌شود باید به سراغ نهادگرایی تاریخی رفت. گرچه نهادگرایی در جامعه دانشگاهی ما زیاد شناخته‌شده نیست ولی مفاهیمی دارد که در این کتاب می‌توانست مورد استفاده قرار گیرد. بنابراین در بحث روشی، حُسنی را نمی‌توان دید چرا که با حذف روش، مشکلی در کتاب ایجاد نمی‌شود.

نکته دوم، استفاده از عنوان نهاد مرجعیت در روی کتاب است ولی در کتاب، بلافاصله پس از فصل دوم به نهاد روحانیت می‌پردازد. بنابراین بحث اصلی در کتاب روحانیت است که با عنوان سازگار نیست. تاریخی بودن عمده مباحث کتاب و سایه انداختن تاریخ بر تبیین نظریه، گستردگی موضوع و تأثیر آن بر کم شدن عمق مطالب، عدم رجوع به برخی منابع مهم توسط نویسنده مثل اثر سایه خدا و فرهنگ سیاسی امیر ارجمند، عبور ساده و آسان از موضوع و عدم توجه به برخی از اتفاقات تأثیرگذار در تاریخ شیعه ازجمله مکتب حلی، نادیده انگاشتن رقابت‌ها و منازعات مذهبی ازجمله میان صوفیان، شیخی‌ها، مسیحیان و بابی‌ها، نداشتن نگاه گفتمانی به شکل‌گیری نهاد مرجعیت از دیگر انتقاداتی بود که این عضو هیأت‌علمی دانشگاه شهید بهشتی درباره اثر محسن صبوریان مطرح کرد.

دکتر حسینی‌زاده در پایان سخنان خود تأکید کرد: هم‌چنان معقتد هستم که قدم برداشته‌شده توسط نویسنده این کتاب، قدمی مبارک است و نشان‌دهنده توانایی اوست در ورود به این موضوع با توجه به اینکه موضوع آن، موضوع آسانی نیست.

در ادامه این نشست، دکتر حمید پارسانیا به ایراد سخن پرداخت و با اذعان به این که این اثر نوعی جامعه‌شناسی تاریخی‌ست، گفت: مسأله، تکوین نهاد مرجعیت است و نویسنده یک رویکرد اجتماعی به مسأله دارد که موضوع قدرت و اقتدار نیز بخشی از این امر است. به لحاظ روش، رویکردی که در این کتاب وجود دارد، نوعی از پدیدارشناسی‌ معنا و نوعی از ذات‌‎خواهی‌ست که این ذات‌خواهی در حوزه تاریخ فعال می‌شود و به‌ تدریج الزامات و امکانات خود را ظاهر می‌کند. مرجعیت یک معناست که در یک نظام معنایی و در یک فرصت تاریخی ظهور و معنا پیدا می‌کند. بنابراین این کار، یک کار تاریخی‌ست. او ادامه داد: به نظر من، تکوین نهاد مرجعیت، بخشی از پروسه تحقق نظام معنایی‌ست. به‌همین دلیل باید در بستر تاریخی به آن نگریسته شود. لذا پرداختن به مباحث تاریخی را در این کتاب، لازمه این روش می‌دانم که برای تحقیقات بعدی نیز، فرصت و منبع خوبی ایجاد می‌کند.

دکتر پارسانیا در تکمیل سخنان خود افزود: این کتاب‌، مسیر آینده فتوا و ولایت را قابل پیش‌بینی می‌کند که با ارائه‌ای که از تاریخ آن داشته، می‌توان حدس زد که در آینده چه خواهد شد و نهادهایی که به‌وجود آمده چه دگردیسی‌هایی را خواهند داشت که این می‌تواند موضوع پروژه‌های بعدی باشد.

در پایان نشست، محسن صبوریان به پاره‌ای از نقدهای واردشده به اثرش و هم‌چنین سوالات مطرح‌شده توسط حاضران پاسخ گفت.

گزارش از: فریبا رضایی

گزارش تصویری

بازتاب نشست در دیگر رسانه‌ها:

پارسانیا: در نظام اندیشه ای شیعی عالم و فقیه سه مسئولیت دارد، فتوا، قضا و ولایت

حجت‌الاسلام حمید پارسانیا: مرجعیت مفهومی تاریخی، متأخر و ترکیبی از «افتا» و «ولایت» است

محمدعلی حسینی‌زاده: شکل‌گیری نهاد روحانیت بعد از خروج از سیستم سیاسی در دوره نادرشاه

نقش سیاست در نهاد مرجعیت باید بررسی شود

تلاش برای تبیین تحولات مرجعیت

«تکوین نهاد مرجعیت تقلید شیعه» پدیدارشناختی است

حجت‌الاسلام پارسانیا: منزلت فقیه در میانه دوره قاجار، مرجعیت را پدید آورد