نشست تخصصی «تعامل عکاسی مستند با مسائل اجتماعی در سه دهه اخیر» شنبه ۲۰ مهر ۹۸ با حضور دکتر علی‌اصغر کیا (عضو هیأت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی) و دکتر محمدمهدی رحیمیان (مدیر گروه رشته عکاسی خبری در دانشکده خبر، مدرس دانشگاه هنر و عضو هیأت‌مدیره انجمن عکاسان ایران) در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.

در ابتدای این برنامه، رحیمیان پاسخ به پرسش چگونگی روند تحولات و تطورات عکاسی مستند ایران در سه دهه اخیر را به این سه دهه محدود نکرد و گفت: ریشه‌های شکل‌گیری عکاسی در ایران به شکلی که امروز برای ما قابل دسترس و قابل پژوهش است، به اوایل دهه ۴۰ بازمی‌گردد و پس از آن باتوجه به تحولات اقتصادی که در ایران در دهه ۵۰ رخ داد و پس از آن در یک بازه زمانی بین سال‌های ۵۶ و ۵۸ که دوران اوج‌گیری نهضت ایران است، شکل و شمایل و رویکرد آن نسبت به دنیای پیرامون خود تغییر کرد و عکاسانی که در سه دهه اخیر با طیف گسترده‌ای از آن‌ها مواجه هستیم، غالباً از حیث ساختار نظری، ریشه در تحولات دهه ۵۰ و تحولات انقلاب دارند. به طور خلاصه، عکاسی در ایران به جز نشریات محدودی که پیش از انقلاب وجود داشته و به ویژه چند نشریه تخصصی در حوزه عکاسی، عملاً به هیچ وجه از یک ساختار نظری مستحکمی برخوردار نبوده است. یعنی عکاسان ما بیشتر با متون ادبی، شعر و ادبیات و مطالعات این چنینی بیشتر آشنا بودند و تجربیات عکاسی و رویکردشان را از مطالعه بصری آثار عکاسان دیگر جهان و با روزنامه‌ها و مجلاتی که به تهران می‌رسید، کسب کرده بودند. بنابراین فرهنگ ژورنالیستی در حوزه عکاسی به این شکل وارد ایران شد.

وی در اشاره به انواع دیگر عکاسی در این دوره افزود: نوع دیگری از عکاسی‌ توسط عکاسان اروپایی و بعضاً آمریکایی در سال‌های ۵۶ و ۵۷ روی پروژه‌هایی که عکاسی خبری انجام می‌دادند، صورت گرفت. که فرهنگ تصویری آن‌ها و رویکرد هرکدام با توجه به گرایش‌های سیاسی و فردی آن‌ها بر روی عکاسان ما تأثیر می‌گذاشت. نکته‌ای که باید به اشاره کرد این است که در این دوران، عکاسی فقط ابزار فکری یا رویکرد نبود، بلکه شرکت‌ها یا واردکنندگان تجهیزات عکاسی هم در میدان قرار گرفتند. همین مسأله باعث شد در ماه‌های اعتصاب مطبوعات، عکس‌ها بیرون بیایند. یعنی عکس‌ها در عرصه اجتماعی در مواجهه با مردم قرار گرفتند تا اینکه بعد از انقلاب فرهنگی و تغییر و تحولاتی که در سال ۵۹ در دانشگاه‌ها صورت گرفت، شورای انقلاب فرهنگی به دلیل نقش عکاسی در مستندسازی یا ارائه ویژگی‌های انقلاب، رشته عکاسی را مصوب کرد. پس از آن، مباحث نظری و فرهنگ عکاسی برای اولین بار در دهه ۷۰ توسط عکاسانی مثل یحیی دهقانپور، بهمن جلالی و دیگران به دانشجویان رشته عکاسی منتقل شد. بنابراین بخشی از تحول عکاسی از طریق دانشگاه‌ها صورت گرفت.

مدرس دانشگاه هنر درمورد رویکرد عکاسان در حرفه خود ابراز کرد: در این دوره عکاسان یک نگاه به بیرون داشتند که کم‌کم بعد از ۱۰ سال با مطالعه متون نظری، نقد عکس، تعامل با یافته‌های جدید نظری در دنیا، رفتن به نمایشگاه‌ها و ... نگاه به درون پیدا کردند. یعنی ذهنیت و ایده‌پردازی به تدریج در دهه ۸۰ و در اوج آن، در دهه ۹۰، خود را به عرصه رساند که در این دوره به نوعی با مستندسازی نوین مواجه شدیم.

عضو هیأت‌مدیره انجمن عکاسان ایران در جمع‌بندی سخنان خود عنوان کرد: نکته‌ای که وجود دارد این است که در همان دهه‌های ابتدایی چیزی به نام بسترسازی به شکل خوش‌بینانه یا مهندسی فرهنگی در ایران وجود داشته است. یعنی ایجاد بنیاد سینمایی فارابی برای هدایت سینما و ایجاد انجمن سینمای جوان ایران برای آموزش فیلمسازی یا مباحث پایه‌ای عکاسی در سراسر ایران. این اتفاق عجیب و غربی‌ست که باید به آن پرداخت. انجمن سینمای جوان نقش به‌سزایی را در همه‌گیر شدن عکاسی آماتور (علاقه‌مندانه) و عکاسی جدی در ایران داشته است. بنابراین بخشی از گنجینه‌های تصویری ما از اینجا آمده است.

در بخش بعدی این برنامه علی‌اصغر کیا با با پرداختن به موضوع خلأ در نظام آموزشی تصریح کرد: در حوزه روزنامه‌نگاری از یک سو خلأ عمده‌ای در حوزه آموزش عکاسی و از سوی دیگر، پراکندگی در منابع وجود دارد. این خلأ در نظام آموزشی باعث شده که نیاز دستگاه‌های اجرایی و رسانه‌ها پاسخ داده نشود و به همین دلیل آن‌ها خود به سمت آموزش و کارهای دیگر مثل تهیه آرشیو عکس‌های قبلی و ... بروند.

عضو هیأت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی در مورد وقایع مهم تأثیرگذار بر عکاسی در طول تاریخ ایران اذعان کرد: انقلاب سال ۵۷ عامل مهمی بود که مخصوصاً در حوزه‌های اجتماعی توانست تأثیرات مهمی را در تکنیک‌ها و روش‌های عکاسی و مهم‌تر از همه در نوع نگاه به مسائل و معضلات اجتماعی داشته باشد. اتفاق دیگر جنگ بود که نوآوری و خلاقیت‌های بسیاری در آن اتفاق افتاد و این زمینه‌های تجربی توانست کمی در قالب گالری‌ها و موضوعات مختلف دنبال شود. تحول دیگر در حوزه عکاسی، ورود فناوری‌های جدید در دهه ۸۰ بود که اساساً عکاسی را متحول کرد که دانشگاه‌های ما با توجه به خلأ آموزشی‌ای که داشتیم، نتوانستند خیلی در این زمینه پیشگام باشند.

گزارش از: فریبا رضایی