دکتر حسن ذوالفقاری عضو هیات‌علمی دانشگاه تربیت‌مدرس در حوزه راهکارهای پژوهشی جای پژوهشکده‌ای برای برنامه‌ریزی زبانی یا زبان‌شناسی کاربردی را خالی دانست و گفت: قطب‌های زبان فارسی باید گسترش پیدا کند تا از طریق مسیرهای پژوهشی زمینه برای کسانی که می‌خواهند به‌صورت فناورانه وارد این حوزه شوند، فراهم شود.

نشست تخصصی «الزامات صیانت از خط و زبان فارسی در تولیدات کاربرمحور فضای مجازی» از سلسله ‌نشست‌های «حکمرانی؛ فرهنگ و فضای مجازی» ‌با حضور دکتر حسن ذوالفقاری (عضو هیات‌علمی دانشگاه تربیت مدرس)، دکتر ابراهیم خدایار (عضو هیات‌علمی دانشگاه تربیت مدرس)، دکتر حمید ضیایی‌پرور و سمیه چایچی (پژوهشگر ارتباطات) شنبه ۲۱ تیر ماه ۱۳۹۹ به صورت وبینار برگزار شد.

در بخش اول این برنامه، ابراهیم خدایار با صحبت درباره مسئولیت اجتماعی آحاد ملت ایران و هم‌چنین مسئولیت قانونی نهادهای فرهنگی و علمی گفت: مسئولیت نهادهای قانونی در این زمینه، همان مسئولیت در اجرای اصول قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران است که در آن خط و زبان فارسی موضوعی ملی‌ دانسته شده است. از طرف دیگر مسئولیت مردم در این مسیر نیز، یک مسئولیت تاریخی و فرهنگی‌ست که دست‌کم پیشینه‌ای به قدمت ورود اسلام به ایران دارد. اجداد ما در این سال‌های طولانی، خط‌های مختلفی را تجربه کردند اما زبان فارسی ما، یک زبان بیشتر نبوده و پس از ورود اسلام به ایران، هوشمندانه این زبان را حفظ کردند.

خدایار با بیان اینکه میرزافتحعلی آخوندزاده نخستین فردی بود که اندیشه تغییر و اصلاح خط و زبان فارسی را در سده نوزدهم مطرح کرد، آغاز یکی از مشکلات حوزه خط و زبان را مربوط به همان دوران دانست و اذعان کرد: ازجمله مشکلاتی که از زمان میرزافتحعلی آخوندزاده به این طرف مطرح می‌شود، این است که زبان فارسی دارای مشکلاتی‌ست که نمی‌تواند خود را با نیازهای روز ازجمله با فضای مجازی سازگار کند. کسانی که این نظریه را طرح می‌کنند، به نظر من شناختی از زبان‌های دیگر ندارند. به‌طورکلی دو نظریه درمورد مشکلات و ویژگی‌های خط فارسی وجود دارد؛ عده‌ای اعتقاد دارند از همان زمان ورود اسلام به ایران، خط فارسی بیشتر سازگار با زبان عربی بوده است. عده‌ای دیگر، مانند دکتر نصر، حق‌شناس، ناصر ایرانی و ... مشکلات خط فارسی را آنقدر بزرگ نمی‌دانند که درباره تغییر آن صحبت کنند. واقعیت این است خط امروز ما توانسته تنوع لهجه‌ای خود را حفظ کند یعنی خط ما از این منظر نه‌تنها ضعف ندارد، بلکه می‌تواند تنوع تلفظی را در خود حفظ کند.

 عضو هیات‌علمی دانشگاه تربیت مدرس «زایایی فرهنگی» و «سودمندی» را راز نیرومندی، حفظ و گسترش هر زبان در هر جامعه‌ای دانست و تصریح کرد: ما باید بترسیم از اینکه کاربران ما روزی فکر کنند که زبان فارسی زایایی و سودمندی خود را از دست داده است. آن روز، روز مرگ زبان خواهد بود. اما خوشبختانه به دلیل اینکه نگاه ما به بیرون است، می‌بینیم که زبان ما هم زایایی فرهنگی دارد و هم سودمندی. بنابراین ما با افتخار با این زبان زندگی می‌کنیم و امیدواریم که به وظایفی که قانون اساسی برعهده نهادهای قانونی و مسئول گذاشته، عمل شود که هرچقدر ما به این سمت حرکت کنیم، دست کاربران را بازتر خواهیم کرد.

حسن ذوالفقاری در ادامه با پاسخ به این سوال که چرا باید از خط و زبان فارسی صیانت کرد، زبان فارسی را مهم‌ترین مولفه هویتی و ملی ایرانیان دانست و خاطرنشان کرد: خط و زبان فارسی، خط و زبان رسمی ماست که مبنای فکری، علمی و ارتباطی ما را تشکیل می‌دهد. تمام اندیشه‌ها، تخیلات و احساسات ما در چارچوب این زبان شکل می‌گیرد و به همین علت باید از آن صیانت کنیم. خط و زبان فارسی عامل پیوند نسل گذشته با نسل آینده است بنابراین پاسداشت زبان، پاسداشت میراث نیاکان ماست و ما در این زمینه مسئولیت‌های مهمی داریم.

 عضو هیات‌علمی دانشگاه تربیت مدرس با اشاره به آسیب‌های حوزه زبان افزود: آسیب‌های زبان هم در فضای واقعی‌ست و هم در فضای مجازی. آسیب‌های نامه‌نگاری‌ها، روزنامه‌نگاری‌ها، کتاب‌های درسی و ... از جمله آسیب‌های فضای واقعی هستند اما آسیب‌های فضای مجازی، جدی‌تر از آسیب‌های فضای واقعی هستند. از زمانی که ما وارد دنیای پیامک‌ها شدیم، پدیده‌ای که من به آن‌، اصطلاحاً «زبان پیامک‌ها» می‌گویم نیز کلید خورد و این مدل از نگارش رواج پیدا کرد. نگارشی که بنای آن‌ بر کوتاه‌نویسی واژه‌هاست. زبان پیامکی را باید به‌عنوان یک واقعیت اجتماعی پذیرفت و قوانین آن را مدون کرد. همان‌طور که برای نگارش رسم‌الخطی داریم، باید برای زبان پیامکی نیز مواردی را تدوین و آن‌ها را آموزش داد.

 ذوالفقاری در پایان سخنان خود به راهکارهای آموزشی، راهکارهای ترویجی و راهکارهای پژوهشی مواجهه با زبان و خط در فضای مجازی اشاره کرد که استانداردسازی اصول نگارش پیامک‌نویسی در فضای مجازی، رعایت درست‌نویسی در پیامک‌نگاری، دسترسی آسان الکترونیکی به نثر مکتوب، افزایش‌ آفرینش‌های ادبی و هنری، افزایش ارتباط میان فرهیختگان، شاعران و ادیبان و افزایش برنامه‌های تلویزیونی با محوریت زبان و ادبیات فارسی ازجمله آن‌ها بود.

وی در حوزه راهکارهای پژوهشی جای پژوهشکده‌ای برای برنامه‌ریزی زبانی یا زبان‌شناسی کاربردی را خالی دانست و گفت: قطب‌های زبان فارسی باید گسترش پیدا کند تا از طریق مسیرهای پژوهشی زمینه برای کسانی که می‌خواهند به‌صورت فناورانه وارد این حوزه شوند، فراهم شود.

سمیه چایچی سخنران سوم این برنامه با اشاره به موضوع مرگ دیجیتال زبانی، کاهش عملکرد زبان در فضای مجازی، کاهش منزلت زبان نزد گویش‌وران جوان و نوجوان و عدم توانایی ایجاد یک گویش دیجیتال را ازجمله مختصات آن برشمرد و در تطبیق این خصوصیات با زبان فارسی اظهار داشت: زبان فارسی زبان بسیار منعطفی‌ست که در برابر تمام هجمه‌هایی که طی سالیان زیاد به آن وارده شده، توانسته تاب بیاورد. لذا ما در فضای مجازی به‌ هیچ‌وجه شاهد کاهش عملکرد، کاهش منزلت و یا عدم توانایی در گویش‌های دیجیتال نیستیم و در پلتفرم‌های آنلاین می‌بینیم که همواره زمانی که می‌خواهند عکس را زیرنویسی کنند، آن را به زبان فارسی می‌نویسند. هم‌چنین می‌توان گفت که آسیبی به زبان فارسی زده نشده است، قواعد و دستور همان است بلکه فقط به شکل کوتاه نوشته می‌شود. لذا زبان فارسی دچار مرگ دیجیتال نشده چون بدنه و ریشه قوی دارد به قدری که می‌تواند خود را حفظ و این شرایط را تاب بیاورد.

حمید ضیایی‌پرور سخنران نهایی این نشست، در ابتدای سخنان خود به آمارهایی از w3text به عنوان مرجع رصد و پیمایش تکنولوژی‌های وبی استناد و تصریح کرد: مطابق این آمارها، ایران با تولید ۲/۸٪ از محتوای وب، در رتبه پنجم دنیا ایستاده که این مسأله نشان‌دهنده این است که ما رتبه پنجم زبان‌های رایج در دنیا را داریم.

او با اشاره به اقدامات نهادها در زمینه خط و زبان فارسی افزود: در سال ۱۳۸۵ شورای عالی انقلاب فرهنگی اقداماتی را برای طراحی افزونه زبان فارسی انجام داد که به نتیجه نرسید و تنها نرم‌افزاری به نام «ویراست‎یار» به عنوان یک افزونه طراحی شده که به‌صورت اتوماتیک قابلیت غلط‌گیری و ویرایش متن را دارد که این نرم‌افزار درحال حاضر متولی ندارد و پشتیبانی نمی‌شود که پیشنهاد می‌شود وزارت فرهنگ و ارشاد مسئولیت پشتیبانی این نرم‌افزار را به‌عهده بگیرد.

  ضیایی‌پرور هم‌چنین تصویب و اجرای یک برنامه و طرح ملی برای ساماندهی استفاده کاربران از موتور ترجمه فارسی را ضروری دانست و مسئولیت آن را با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مرکز ملی فضای مجازی اعلام کرد.

او در پایان سخنان خود با ارائه پیشنهاداتی درخصوص تقویت زبان فارسی تأکید کرد: ما نمی‌توانیم به تقویت زبان فارسی در فضای مجازی کمک کنیم مگر اینکه تولید محتوا به زبان فارسی در این فضا تقویت شود. لذا باید یک مقرره یا قانونی در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به تصویب برسد مبنی بر اینکه کسی که تولید محتوا می‌کند، از درآمدهای ناشی از ترافیک یا انتقال محتوا در فضای مجازی هم سهم داشته باشد که این موضوع در افزایش تولید محتوا در فضای مجازی نقش خیلی مهمی خواهد داشت. هم‌چنین در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌تواند پویشی به جریان افتد برای حمایت از رعایت اصول زبان فارسی؛ یعنی شاخص رعایت اصول زبان فارسی ملاکی برای حمایت از محتواهایی که تولید می‌شود، باشد.

گزارش از: فریبا رضایی