رهبران بزرگ، چشم‌انداز را به مخاطبان خویش هدیه می‌دهند و سپس ناظر بر عملکرد آنان هستند و آنها را به فراخور و در فواصل مختلف راهنمایی می‌کنند. اگر بپذیریم که جنس بیانیه گام دوم، چشم‌انداز است، بایستی آن را هدیه مقام معظم رهبری بدانیم و بفهمیم. هدیه‌ای که رهآورد و بلکه دستآورد سالها مجاهدت، دیده‌بانی، رهبریت و هدایت کشتی انقلاب اسلامی ایران در دریای طوفان‌ زده دنیای معاصر است. تنها راه سپاس از این هدیه گرانبها این است که به طور پیوسته، مداوم و لاینقطع در طول گام دوم انقلاب اسلامی، این بیانیه محل رجوع و میزان سنجش عملکرد افراد و دستگا‌هها قرار گیرد. بنابراین لازم است مراکز رصد متعددی در کشور این عملکردها را مورد رصد قرار دهند. مراکز رصد بیانیه گام دوم به غیر از اینکه موظف به تهیه گزارش‌های راهبردی در اشکال مختلف برای ارائه به مجموعه مخاطب هدف یعنی مسئولان و افکار عمومی هستند، وظیفه اصلی آنها این است که نگذارند گرد گذشت زمان و فراموشی و روزمرگی بر رخ این هدیه گرانمایه بنشیند و با تلاش جهادی تنور گفتمان بیانیه گام دوم را در همه زمان‌ها و مکان‌ها گرم نگه دارند.  

در راستای انجام این وظیفه، نوشته حاضر در پی تبیین چیستی بیانیه گام دوم است. صاحب نظران و افرادی که در مورد بیانیه گام دوم اظهار نظر کرده و به آن پرداخته‌اند در مورد چیستی بیانیه گام دوم نظرات متفاوتی داشته‌اند. تعدادی آن را مانیفست جمهوری اسلامی دانسته و تعدادی آن را به عنوان نقشه راه معرفی کرده‌اند تعدادی هم آن را به ‌عنوان چشم‌انداز درک کرده و به آن پرداخته‌اند. اما به راستی بیانیه گام دوم چیست؟ لازم است قبل از توضیح این سوال به سوال دیگری بپردازیم تا اهمیت این سوال مشخص شود. چرا مهم است بدانیم بیانیه گام دوم چیست؟ در ادامه خواهیم دانست که هرکدام از جواب‌های ما در چیستی بیانیه ، تعریف و جایگاه خاصی دارد که هر کدام از آنها را اگر بپذیریم رویکرد و نحوه مواجهه ما با بیانیه متفاوت خواهد شد و لذا برای این که بتوانیم بیانیه را در جایگاه به حق خود قرار دهیم بایستی به چیستی آن بپردازیم. لذا لازم است ابتدا به تعریف و تبیین این سه امر یعنی مانیفست، چشم‌انداز و نقشه راه پرداخته شود. با تعریف و تبیین این سه امر برای خواننده محترم به راحتی مبرهن خواهد شد که جنس بیانیه چیست.

۱- مانیفست

مانیفست، اعلامیه منتشر شده از اهداف و انگیزه‌ها یا دیدگاه‌های صادر کننده است اعم از یک فرد، گروه، حزب سیاسی یا دولت. یک مانیفست معمولاً یک نظر منتشر شده قبلی یا اجماع عمومی را می‌پذیرد و یا ایده جدیدی را با مفاهیم تجویز شده برای انجام تغییراتی که نویسنده معتقد است باید ایجاد شود، ترویج می‌کند. (Robertson,1890 ) به گفته فرهنگ عمید «مانیفست یک نوشتار است که در آن یک گروه یا حزب، نظریه سیاسی، اجتماعی، مذهبی، فلسفی، هنری یا ادبی خود را اعلام می‌کند.»

مانیفست بیان کلی تفاوت‌ها و تشابهات است که قید زمانی ندارد، یعنی منبع صادر کننده آن در قید حیات باشد یا نباشد آن مانیفست جاری است و اتمامی بر آن متصور نیست. باید دقت کرد که این منبع اعم از فرد، گروه و یا مکتب فکری است. در حالیکه بیانیه گام دوم خود حاکی از یک وقت شروع و یک وقت اتمام است که در متن بیانیه هم بارها اشاره شده است با عناوین «مرحله دوم»،  «چهل سال دوم» و... پس بیانیه گام دوم یک مانیفست نیست هرچند بیانیه گام دوم از لحاظ اینکه دنبال تغییر و تحول وضع موجود با ترسیم دورنما است، شباهت به مانیفست دارد ولیکن مانیفست نیست.

۲- چشم‌انداز

رهبران و مصلحان بزرگ دارای چشم انداز هستند. چشم‌انداز در میان مولفه‌های رهبری قوی‌ترین مولفه است. چشم انداز را می‌توان تصویری در ذهن رهبر تعریف کرد که در صورت برقراری ارتباط قانع‌کننده، پرشور و واضح، افراد را به عمل تشویق می‌کند. رهبری با بصیرت، چیزی جز داشتن چشم‌انداز روشن نسبت به آینده نیست، ولیکن وظیفه دشوار این است که این چشم‌انداز با وضوح و اشتیاق به منظور ایجاد انگیزه و الهام بخشیدن به مردم برای اقدام بیان شود. یک رهبر بصیر که چشم‌انداز خود را به وضوح و اشتیاق بیان می‌کند، می‌تواند افراد و مردم خود را برانگیزد تا با اشتیاق و هدف عمل کنند در نتیجه اطمینان حاصل شود که همه در جهت یک هدف مشترک تلاش می‌کنند و پیامدهای آن این است که همه در حرکت رو به جلو مجموعه سهیم می‌شوند. چشم‌انداز، مهارت توصیف تصویری است که به یک اندیشه معنا و به دیگران الهام می‌بخشد. این یکی از راه‌های رهبران برای کمک به ایجاد اهداف مشترک است.( نای،2008)

چشم‌انداز چالش‌های یک مجموعه را مدنظر داشته و تصویری بزرگ را تصور می‌کند و موفقیت‌های باورنکردنی آینده که از  بهبود موقعیت‌های حال تجسم می‌یابد به افراد و نیروها القا می‌کند. چشم انداز نقاط ضعف و قوت را صادقانه با مخاطب خویش در میان گذاشته و او را تشویق و ترغیب به پیمودن راه می‌نماید.  رهبران بزرگ چشم‌انداز را به عنوان ابزاری برای الهام بخشیدن و ایجاد انگیزه استفاده می‌کنند نه به عنوان یک دیکته که همه چیز را بیان نمایند. به عبارتی یک چشم انداز مراحل دستیابی به چشم‌انداز را به مخاطب خود ارائه نمی‌دهد بلکه به آنها اجازه می‌دهد روش‌ها و تاکتیک‌های رسیدن و تحقق چشم‌انداز را خود تعیین کنند. (Zmorenski,2021 )

 رهبران واقعی دارای چشم‌انداز هستند، یعنی آنها می‌توانند زمان گذشته و حال را همان‌طور که هست ببینند و آینده‌ای را خلق کنند که از زمان گذشته و حال به اوج می‌رسد. رهبر با چشم‌اندازی که ارائه می‌دهد می‌تواند آینده را پیش بینی کند در عین حالی که در زمان حال ساکن است. چشم‌انداز غایتی است که رهبر می‌تواند انرژی و منابع خود را صرف هدایت آن کند. چشم‌انداز محدود به یک بیانیه مکتوب نیست بلکه این امر در عملکرد‌ها، باورها و ارزش‌های رهبر به خوبی نشان داده می‌شود. بدون چشم‌انداز حرکت و موفقیت معنی ندارد و یک نواختی حاکم بر زندگی است.  چشم‌انداز امری خیالی نیست بلکه حقیقتی است که هنوز عملی نشده است، بنابراین برای دستیابی به چشم‌انداز، رهبر و پیروان وی به همراه هم تلاش‌های ویژه‌ای انجام می‌دهند و بایستی برای تحقق چشم‌انداز از اعتماد به نفس و اراده‌ای قوی برخوردار باشند. چشم‌انداز به عنوان یک نیرو و قدرت درونی عمل می‌کند که رهبر و مخاطبان را به عمل وادار می‌کند و برای آنان هدف را فراهم می‌نماید. وجود یک چشم‌انداز یکپارچه رهبران و مردم را با وجود سختی‌ها و موانع مختلف متحول می‌سازد. چشم‌انداز پیوندی است که افراد را با یک هدف مشترک به وحدت می‌رساند.

به رسمیت شناختن چشم‌انداز از سوی مخاطبان بسیار ضروری است زیرا باعث می شود مخاطبان به خوبی از آنچه چشم‌انداز در تلاش برای دستیابی به آن است آگاه شوند. چشم‌انداز این قدرت را دارد که مخاطبان را از زندگی یکنواخت خارج کرده و آنها را در یک حرکت چالش برانگیز و پویای جدید قرار دهد. چشم‌انداز با گویایی، معقولیت، خلاقانه بودن، اعتبار، وضوحیت، ایجاد انگیزه و تحرک، چالش برانگیز بودن، بازتاب باورها، ارزشها و فرهنگ مطلوب و استحکام خویش آرزوی دراز مدت رهبر را به تصویر کشیده و ارتباط را بین رهبر و مخاطب او برقرار می‌کند. (Management Study Guide,2021)

چرا چشم انداز مهم است؟

چشم انداز با ایجاد تصویری از آینده میل به بهبود و روش رسیدن به اهداف تعیین شده در بین مخاطبان خویش را تقویت می‌کند. بدون یک چشم‌انداز  هدایت دیگران به تغییر دشوار است.(نای،2008) می‌توان دو دلیل عمده را برای مهم بودن چشم‌انداز  بیان کرد:

۱-  چشم‌انداز انگیزه و الهام را برای ادامه کار و حرکت فراهم می‌کند: مردم وقتی هدف‌هایی برای دستیابی داشته باشند سخت‌تر کار می‌کنند. چشم‌انداز این اهداف را برای آنها در یک دوره زمانی تعریف شده معین می‌کند. (Indeed Editorial Team, 2021) یک چشم‌انداز مؤثر، الهام را با امکان‌پذیری ترکیب می‌کند. ( نای،2008)

۲- چشم انداز وضوح و تمرکز را ارائه می‌دهد: متقاعد کردن مردم برای کار وقتی که جهت مقصد مشخص باشد آسان‌تر است. بسیاری از وسوسه‌ها و عوامل حواس پرتی در زندگی وجود دارد که توجه ما را از آنچه می‌خواهیم به آن برسیم منحرف می‌کند در حالی که یک چشم‌انداز قوی از سوی رهبر می‌تواند تمرکز را افزایش داده و اهداف را محقق ساخته و به  تعامل مخاطبان کمک کند. (Indeed Editorial Team, 2021) یک چشم‌انداز موفق اغلب از نیازهای پیروان و مخاطبان نشئت می‌گیرد که توسط رهبر صورت‌بندی و به تصویر کشیده می‌شود. (نای، 2008)

ویژگی های یک چشم انداز

۱-  منحصر به فرد : یک چشم انداز باید نقاط قوت، ارزشها، فرهنگ، جهت و باورهای رهبر را بیان کند.

۲- ساده:  اشتراک گذاری و برقراری ارتباط با آن در همه سطوح مخاطبان راحت باشد.

۳- دستورالعمل: چشم‌انداز خوب باید بتواند همه جنبه‌های لازم را به خدمت گرفته و وضعیت را تشریح کند.

۴- الهام بخش: چشم انداز بایستی الهام بخش مخاطبان باشد تا به چالش‌ها غلبه کرده و به اهداف خود برسند.

۵- آینده‌نگر: چشم‌انداز باید شامل اهداف آینده باشد که می تواند به مخاطب در موفقیت، بهبود و رشد کمک کند. چشم‌انداز باید بر وضعیت فعلی و گذشته آگاه باشد تا بتواند بر آینده تمرکز کند.

۶-  مثبت: چشم انداز باید امکانات و راه‌حل‌های مشکلات را بیان کند، چرا که منجر به نوید موفقیت و آینده بهتر می‌شود.

۷-  فراگیری: چشم‌انداز باید همه مخاطبان را متقاعد کند که کار آنها ارزشمند و قابل تقدیر است و مهم است که به مخاطبان ارزش آنها یادآوری شود.

۸-  قابل اجرا: عملیاتی بودن یک چشم‌انداز را حفظ می‌کند. یک چشم‌انداز قوی در صورتی که مرتباً ارائه و محور گفت‌وگوها قرار گیرد همه مخاطبان آن را در موارد مختلف یادآوری و مورد استفاده قرار می‌دهند. (Kantabutra and Avery, 2010)

کارکردهای چشم‌انداز

چشم انداز تصویری ذهنی از آینده است. آن ایده‌ای است برای آینده که هنوز اتفاق نیفتاده است. چشم‌انداز چیزی است که در درون ماست و ما را راهنمایی می‌کند. میل به رشد و پیشرفت ایجاد می‌کند، چشم‌انداز تجسم امیدها و آرمان‌های ما است  و به ما احساس هدف می‌دهد، بنابراین چشم انداز در رهبری بسیار مهم است. (Bechervaise,2013)چرا؛

۱-  چشم انداز به ما نشان می‌دهد که به کجا می‌رویم: رهبر به عنوان یک رهبر به جلو نگاه می‌کند و می‌بیند که او و افرادش به کجا می‌روند. این امر به منظور جلوگیری از وقوع فاجعه قبل از وقوع، یا برنامه‌ریزی برای افزایش نیروی انسانی، تولید و... اهمیت دارد. چشم انداز به مجموعه کمک می‌کند تا برای آینده آماده شود. چشم‌انداز یک مجموعه را در مواقع سختی یا عقب‌نشینی‌ها در مسیر خود نگه می‌دارد.

۲- چشم انداز انگیزه ایجاد می‌کند و به ما انگیزه می‌دهد تا به راه خود ادامه دهیم: رهبر نتیجه نهایی را در چشم‌انداز در نظر دارد و لذا چشم‌انداز را آنقدر قوی تهیه می‌کند که مخاطب را تا انتها به پیش می‌برد.

۳- چشم انداز به ما کمک می‌کند تا به جلو حرکت کنیم و از موانع عبور نماییم: وقتی یک رهبر قوی است، موانع در نظر او کوچک و بی‌اهمیت به نظر می‌آید و لذا با چشم‌اندازی که ترسیم می‌کند، پشتکار را به مخاطبان عرضه کرده و مخاطبان را به استقامت ترغیب می‌کند.

۴- چشم انداز تمرکز را فراهم می‌کند: با عواملی که وسوسه انگیز است و افرادی که برای جلب توجه ما تلاش می‌کنند، احساس موفقیت بسیار دشوار است، لذا در این زمان رهبر با چشم‌اندازی که ارائه می‌دهد در مخاطب تمرکز لازم برای رسیدن به اهداف را فراهم می‌کند. چشم انداز به مخاطبان کمک می‌کند تا روی آنچه مهم است برای دستیابی به نتایج نهایی کار کنند و گرفتار مسائل روزمره نشوند. چشم‌انداز  به ۲۰ درصد که مهم است تمرکز می‌کند و ۸۰ درصد باقی مانده را به دیگران تفویض می‌کند.

 ۵- چشم انداز به ما معنا و هدفی برای آنچه انجام می‌دهیم می‌دهد: چشم‌انداز به مخاطب کمک می‌کند تا نتیجه نهایی تلاش‌های خود را ببیند و چرایی و دلایل انجام کار خود را تشریح کند.

 ۶- چشم‌انداز به عنوان پایه و مبنایی برای مراحل فعالیت بعدی قرار می‌گیرد: چشم‌انداز یک نقشه راه، برنامه و راهبرد نیست اما همه اینها را هدایت می‌کند. چشم‌انداز همچنین باید با ماموریت اشتباه گرفته نشود، یک ماموریت محدود به زمان خصوصاً زمان حال است و اهداف خاصی را دنبال می‌کند و به نوعی می‌تواند تغییر کند و در یک عبارت آنچه که رهبر می‌خواهد در حال حاضر آن را انجام دهد. پس چشم انداز پایه و مبنایی برای ماموریت، راهبرد، برنامه و نقشه راه است. ( Butler,2020))چنانچه در شکل زیر قابل مشاهده است:

۷- چشم‌انداز به مخاطبان خویش کمک می‌کند تا از رقبا و دیگران متمایز شوند: یک مجموعه برای انجام فعالیت ناگزیر است که چارچوب‌ها و حدود خود را بشناسد تا با تداخل با رقبای خویش و دیگران دچار ضرر و زیان نشود و این امر به عهده چشم‌انداز است.

چالش‌های چشم‌انداز

خلق و اجرای چشم‌انداز چالش‌هایی را برای مجموعه مخاطب به همراه دارد. خود نوشتن چشم‌انداز چالش برانگیز است زیرا باید آینده‌نگری و توصیف یک حالت ایده‌آل را بدون ایده‌آل‌گرایی، یعنی عدم القای دست نیافتنی بودن چشم‌انداز ، ترسیم کند. اظهارات یک چشم‌انداز زمانی می‌تواند برای مجموعه مخاطب خویش فاجعه باشد که مخاطبان احساس کنند چشم‌انداز مملو از جملات و کلمات مهمی است که ارتباطی با اصل و هدف آنها ندارد، لذا لازم است افرادی ارتباط چشم‌انداز را با وضعیت فعلی و آینده آن مجموعه برای مخاطبان چشم‌انداز تبیین کنند و مخاطبان را برای همراه شدن با چشم‌انداز تشویق و ترغیب و حمایت نمایند. (Kantabutra and Avery, 2010)

۳- نقشه راه

نقشه راه یک ابزار ارتباطی اجرایی است که ایجاد و ارائه می‌شود تا همه ذینفعان، مدیران و کل تیم بر اساس یک برنامه و راهبرد هماهنگ شوند تا بتوانند تاثیرگذارترین کار خود را انجام دهند. همانطور که گذشت وقتی چشم‌انداز می‌خواهد اجرایی و عملیاتی شود بعد از تنزلات مختلف به مرحله نقشه راه برای اجرایی شدن می‌رسد و به نوعی باید گفت تنظیم نقشه راه در شآن و وظایف رهبری نیست، بلکه این نیروها و مدیران عملیاتی و اجرایی هستند که موظفند چشم‌انداز را به نقشه راه تبدیل کنند، چنانچه مقام معظم رهبری خود به این امر چنین اشاره می‌فرمایند: « البته مسؤولیت مدیریّت انقلاب با مدیریّت اجرایی کشور فرق دارد؛ این را توجّه داشته باشید. رهبری طبق قانون اساسی در کشور مسؤولیت اجرایی ندارد؛ جز در زمینه نیروهای مسلّح. مسؤولیت اجرایی به عهده قوای سه‌گانه است، منتها مدیریّت انقلاب - که همان رهبری باشد - مسؤولیت حفظ جهتگیری انقلاب و نظام را دارد؛ باید مواظب باشد انقلاب و نظام از آرمانها منحرف و منصرف نشود؛ فریب دشمن را نخورد و راه را عوضی نرود؛ اینها مسؤولیتهای رهبری است. مسؤولیت اجرایی به عهده مسؤولان اجرایی است و هر کس مسؤولیتی دارد، باید طبق مسؤولیت خود عمل کند.» (22/2/82) بنابراین بیانیه گام دوم نقشه راه نیز نیست.

 در مجموع با توجه به آنچه آمد، بیانیه گام دوم نه مانیفست است و نه نقشه راه، بلکه بیانیه گام دوم یک چشم انداز است که از سوی مقام معظم رهبری در آستانه شروع چهل سال دوم انقلاب برای ترسیم وضعیت فعلی و دورنمای آینده جمهوری اسلامی ایران صادر شده است و به عنوان چشم‌انداز دارای کارکردهای بسیار مفیدی است که مجموعه دست‌اندرکاران نظام اسلامی اعم از حوزه‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی وظیفه دارند به عنوان تسهیل‌گران کمک کنند تا جوانان کشور که مخاطب اصلی بیانیه هستند آن را به نقشه راه تبدیل کرده و اجرایی سازند.

منابع

- بیانات مقام معظم رهبری در جلسه پرسش و پاسخ دانشجویان دانشگاه شهید بهشتی، 22/2/82

- فرهنگ عمید

- نای، جوزف (2008). رهبری و قدرت هوشمند، مترجمین: محمود رضا گلشن پژوه و الهام شوشتری‌زاده. موسسه ابرار معاصر تهران

- Butler,Riana(2020). “Vision, Strategy & Road mapping within Product”. https://www.linkedin.com/pulse/vision-strategy-roadmapping-within-product-riana-butler

- Bechervaise,Chantal(2013).” 5 Reasons Why Vision Is Important In Leadership”. https://takeitpersonelly.com/2013/10/14/5-reasons-why-vision-is-important-in-leadership/

-Indeed Editorial Team(2021). “What Are Leadership Vision Statements?”. https://www.indeed.com/career-advice/career-development/leadership-vision-statements

- Kantabutra, Sooksan; Avery, Gayle C.(2010). “The power of vision: statements that resonate”. Journal of Business Strategy, volume 31, issue 1. Pp.37-45.

- Management Study Guide(2021). “Leadership Vision”. https://www.managementstudyguide.com/leadership-vision.htm

- Robertson, David(1890). “The Routledge Dictionary of Politics”. Edition 3. Psychology Press.

- Zmorenski , Debbie(2021). “Why Leaders Must Have Vision”. https://www.reliableplant.com/Read/29109/leaders-have-vision