برای شناخت هر شاعر، ادیب و هنرمندی باید به ترجمان حال و زندگانی شخصی او نگریست. حکیم جمال الدین ابومحمد الیاس‌بن‌یوسف‌بن‌زکی‌بن‌مؤید نظامی گنجه‌ای از پدری به نام یوسف فرزند زکی مؤید و مادری به نام رئیسه از نژاد کُرد در گنجه از بلاد آذربایجان و ارّان زاده شد. تاریخ دقیق تولّد و مرگ او مشخص نیست اما می‌توان به شکل تقریبی گفت که او در سال‌های بین 530 تا 536 هجری قمری پا به عرصه‌ وجود گذاشته و در بین سال‌های 605 تا 614 هجری قمری وفات یافته است. سراسر زندگی او در زادگاهش گنجه گذشت و با آن‌که با امرای اتابکان، آذربایجان، ارزنجان، شروان، مراغه و موصل ارتباط و مکاتبه داشته و منظومه‌های خود را به آن‌ها هدیه داده اما هرگز به دربارهای آنان نرفته است. از زمان تحصیل و استاد و استادانش در هیچ‌یک از منابع اعمّ از تذکره‌ها و تاریخ‌های ادبی چیزی نیامده است و تمام عمر او به اعتکاف و گوشی‌نشینی گذشته است. او شاهکارهای داستانی خود را در عزلت و تنهایی سروده است. نظامی در درازای زندگانی سه همسر اختیار کرده است که پس از مرگ نخستین و دومین همسر، همسر دیگری با نام آفاق برگزید. فرزندی به نام محمّد داشته است که در چهارده سالگی و در مثنوی لیلی و مجنون او را به مواعظ حکیمانه و نصایح مشفقانه تشویق می‌کند.

شگفت‌انگیز این است که باوجود تسلط و تبحر نظامی بر علوم اوائل و دانش‌های فلسفه، منطق، ستاره‌شناسی، هیئت، هندسه، تاریخ و جغرافیا، فقه، معماری، موسیقی، نقاشی، زبان‌های آذری، پارسی، عربی، پهلوی و مطالعه و پژوهش آثار علمی و ادبی دوران باستان و قرون وسطی و شاعران و فیلسوفان  یونان هم‌چون سقراط و ارسطو و افلاطون هیچ‌یک از استادان وی با نام ونشان در تاریخ گزارش نشده است و این نشان می‌دهد که او در گوشه کتابخانه شخصی خود تنها و بی‌قرار به آموختن تمامی دانش‌های روزگار خویش روزگار می‌گذرانده است.

بی‌تردید نظامی از شاعرانی است که در داستان‌سرایی، استادی مسلم و از پیشروان سبکی است که گرچه مبدع آن نیست و پیش از او شاعران دیگری در این عرصه گام نهاده و سخنوری کرده‌اند اما او توانست با تکامل بخشیدن به داستان‌سرایی در ردیف بزرگ‌ترین شاعران داستان‌سرا قرار گیرد و این قالب و محتوای شعری را در زبان پارسی به منتها درجه زیبایی و پیشرفت برساند. از این رو اگر او را مانند فردوسی و سعدی و مولوی و حافظ از ارکان شعر پارسی قلمداد کنیم سخنی به گزاف نگفته‌ایم. چنان‌که ناصرخسرو قبادیانی و خاقانی شروانی و سیف‌الدین محمد فرغانی در قصیده‌سرایی از پایه‌ها و ستون‌های محکم و استوارند و تا هنگامی‌که فرهنگ و تمدن ایران‌زمین و شعر و ادب پارسی هم‌چون ستاره‌ای درخشان بر دنیا نورافشانی می‌کند جاودانگی و عظمت خود را حفظ خواهند کرد.

خمسه نظامی یا پنج گنج او دانش‌نامه‌ای است که از الفاظ و واژگان و ترکیبات خاص که همگی در شعر او جان می‌گیرند. ترکیبات تازه به‌وجود می‌آیند که همگی زاده تخیّل او هستند. نوآوری و خلاقیّت هنری در ابداع و آفرینش معانی و مضمون‌های تازه و بدیع، وصف  طبیعت، نقاشی مناظر، صورتگری و سیمای قهرمانان داستان‌ها و تصویر جزئیات داستان‌ها که همه از نیروی تخیّل بسیار نیرومند او سرچشمه می‌گیرند، استادی مسلّم او را در شعر تمثیلی یا دراماتیک و بازیگری در این گونه شعر سبب شده است که بسیاری از اشعار او غامض و پیچیده و نیازمند توضیح و تفسیر و شرح است. 

ازسوی دیگر این شاعر استاد در بیان اندیشه‌های حکمت‌آمیز و تبیین مسائل عرفانی و زهد و تقوا در آثار خود پیروان عارفانی است که شعر ناب را در مدح خداوندان زر و زور و تزویر به کار نگرفته و عزت‌نفس و آزادگی و وارستگی خود را حفظ کرده است. عظمت سخنوری او تااندازه‌ای است که برخی از نظامی‌شناسان از سر تعصب براین باورند که تاکنون شاعری به مانند حکیم نظامی در میان بشر وجود نداشته است. اما پژوهشگرانی چون شبلی نعمانی و شادروان وحید دستجردی که منصفانه درباره نظامی داوری کرده‌اند براین باورند که او نخستین کسی است که حکمت و فلسفه را در رشته نظم کشیده و از مدح و مداحی دوری کرده است. اگرچه پیش از او شاعران دیگری در این وادی گام نهاده‌اند اما سهم نظامی در این زمینه محفوظ است. نیرو و قدرت و مهارت نظامی در داستان‌سرایی سبب شد تا بعدها شاعران بزرگی از او تقلید کنند که نامی‌ترین آن‌ها امیرخسرو دهلوی و خواجوی کرمانی و عبدالرحمان جامی و وحشی بافقی و عرفی و مکتبی شیرازی و فیض فیاضی و اشرف مراغی و آذر بیگدلی هستند. 

نکته‌ شایان‌توجه این است که از اواسط قرن 17 میلادی خاورشناسان اروپایی، آثار نظامی را مورد بررسی و پژوهش قرار دادند و کوشیدند این شاعر استاد را در جوامع اروپایی بشناسانند. ریشیلوی فرانسوی در این راه پیش‌قدم شد و ترجمان حال و برگزیده‌ای از آثار نظامی را به زبان فرانسه منتشر کرد و سپس در اوایل سده 19میلادی هامر پورگشتال کار او را ادامه داد و تکمیل کرد. در انگلستان ادوارد براون کوشش کرد و در کتاب ارزشمند‌ خود قدر و منزلت نظامی را به جهانیان شناساند. در اتحاد جماهیر شوروی پیشین آهتانل کریمسکی و  پروفسور برتلس مقدرت طبع و جلالت قدرت شاعر را در آثار ارزنده خود و در جشن باشکوهی که به مناسبت هشتصدمین سال زاده‌شدن شاعر در 1947میلادی برگزار کردند به خاورشناسان دنیا نشان دادند. کوتاه سخن این‌که نبوغ هنری همراه با پاکدامنی و تقوا و مکارم اخلاقی از او شخصیتی ممتاز ساخت و درمیان شاعران سبک عراقی از محبوبیت بیش‌تری برخوردار گردید. دریغم آمد که این چند بیت حکیمانه و عبرت‌انگیز و تنبه‌آموز را که بسیاری اوقات زمزمه زبانم است در این بخش نیاورم؛

نشاط عمر باشد تا چهل سال

چهل ساله فرو ریزد پر و بال

پس از پنجه نباشد تندرستی

بصر کندی پذیرد پای سستی

چو شصت آمد نشست آید پدیدار

چو هفتاد آمد پاها افتد از کار

به هشتاد و نود چون در رسیدی

بسا سخنی که از گیتی کشیدی

وز آنجا گر به صد منزل رسانی

بود مرگی به صورت زندگانی

 یا این ابیات:

بر در خویش سرفرازم کن

وز در خلق بی‌نیازم کن

نان من بی‌میانجی دگران

تو دهی رزق بخش جانوران

چون به عهد جوانی از بر تو

بر در کس نرفتم از در تو

همه را بر درم فرستادی

من نمی‌خواستم تو می‌دادی

چون که بر درگه تو گشتم پیر

ز آنچه ترسیدنیست دستم گیر

پی‌نوشت: این متن، خلاصه‌ای از سخنان محمدرضاتبریزی شیرازی در نشست «نظامی و ویژگی داستان‌سرایی او» است که 11 بهمن 1400 در پژوهشگاه فرهگ، هنر و ارتباطات ایراد شده است.