اشاره: پنجمین همایش کنکاش‌های مفهومی و نظری دربارۀ جامعۀ ایران به تغییرات اجتماعی ایران اختصاص یافت و موضوع «دگرگونی‌ها و پایداری‌های جامعۀ ایران، اُمیدها و بیم‌ها» را در دستورکار قرار داد. این همایش روزهای 24 و 25 خرداد 1401 به همت انجمن جامعه‌شناسی ایران برگزار شد. رضا تسلیمی طهرانی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات با مقاله«کشاکش تمدن و خشونت در جامعه­ ایران» در این همایش شرکت کرد که خلاصه آن تقدیم می‌شود.

دغدغه پژوهش حاضر بررسی کاربردپذیری یا عدم امکان کاربرد نظریه­ی «فرآیند متمدن‌شدن» نوربرت الیاس در جامعه ایران است. در پژوهش حاضر به ویژه بر تغییرات اجتماعی رخ‌داده در حول مفاهیم خشم و خشونت در روند تاریخی جامعه تاکید و تلاش می­شود تا نحوه اعمال خشم و کنترل خشونت در رابطه با «فرآیند متمدن‌شدن» در تاریخ ایران توضیح داده شود.

پرسش­های اصلی این مقاله عبارتند از: آیا می­توان نظریه­ «فرآیند متمدن‌شدن» نوربرت الیاس را در جامعه ایران به‌کار برد؟ «فرآیند متمدن‌شدن» مورد نظر نوربرت الیاس از چه هنگام در جامعه ایران قابل ردیابی است؟ آیا این نظریه می­تواند بخشی از تغییرات اجتماعی رخ‌داده در جامعه ایران در حول مفاهیم خشم و خشونت را توضیح دهد؟

وضعیت اعمال خشونت و کنترل خشونت قبل و بعد از ایجاد این فرآیند در جامعه ایران به چه صورت است؟

تحقیق حاضر به منظور پاسخگویی به سئوالات ذکر شده و دستیابی به اهداف خویش از روش­های تاریخی، اسنادی و تحلیل نظری استفاده می­کند. در این راستا منابع دست اول و دست دوم مختلف تاریخی شامل کتب، اسناد، گزارش­ها، روزنامه‌­ها، مجلات و ... مورد بررسی قرار خواهند گرفت.

نوربرت الیاس، تمدن مدرن را با افزایش خودکنترلی و کفّ نفس مشخص می­کند. از نظر او تمدن جدید، انسان­ها را به مهار بیش از پیش و سرکوب غرایز و احساساتشان وا داشته است. تمدن جدید از افراد می­خواهد که بر نحوه­  لباس پوشیدن، نحوه­  غذا خوردن و نحوه­  تعاملات اجتماعی خود کنترل بیشتری اعمال کنند. بحث اصلی الیاس درنظرگرفتن فرایند تمدن به‌عنوان هر چه بیشتر معذب‌بودن، احساس بیشتر شرم، حجب و حیا و پنهان‌کردن نمایش بدن از دیگران است. الیاس در بحث از تمدن آداب و رسوم به موضوعات به ظاهر پیش پا افتاده­ای چون شیوه غذاخوردن، فین‌کردن، تف‌کردن، قضای حاجت و غیره می­پردازد. به نظر الیاس، در جریان فرایند متمدن‌شدن، انسان­ها یاد می­گیرند تا هرچه بیشتر خود را محدود و کنترل کنند و به پنهان‌سازی بپردازند. از نظر او، تمدن، غریزه خشونت را بیش از پیش مهار و سرکوب می­­کند. تمدن مدرن با محدودکردن انحصار خشونت در دستان دولت، افراد جامعه را به مهار و سرکوب خشم و خشونت فردی مجبور کرده است. تمدن جدید از افراد می­خواهد که خشم و پرخاشگری خویش را در خیابان، محل کار، خانواده و ... کنترل کنند و به مهار آن بپردازند. در راستای درونی‌سازی خشم و خشونت، الیاس به تحلیل ورزش­های مدرن می­پردازد. از نظر او ورزش­های مدرن، که از اساس با بازی­های سنتی تفاوت دارند، اجازه می­دهند تا احساسات و به‌ویژه سائق­های پرخاشگر در چارچوبی کنترل‌شده و محدود تخلیه شوند. تمدن مدرن، در عین حال که خشونت و خشم را در سطح جامعه سرکوب می­کند، فضاهایی مانند مکان­های ورزشی را به‌عنوان محل تخلیه­  غرایز در نظر می­گیرد که البته کاملا کنترل‌شده و نظارت‌شده هستند. بنابراین، از نظر الیاس، خشم و خشونت هیچگاه کاملا سرکوب نمی­‌شود و جامعه مدرن راه­هایی به‌منظور تخلیه­  کنترل‌شده­ آنها در نظر می­گیرد تا از تجمع و فوران غرایز در شکلی عنان گسیخته و سیل‌آسا جلوگیری کند. ازجمله این راه­ها ورزش است که در اشکال مختلف فردی و گروهی نمود پیدا می­کند. انسانها یاد می­گیرند تا سائق­های خشونت را در درون خود کنترل کنند و در مواردی به سرکوب آنها بپردازند. افراد متمدن تنها می­توانند در چارچوب یک رقابت ورزشی، غرایز حیوانی و طبیعی خود را به‌گونه ای مهار‌شده به نمایش بگذارند و از موهبت «فرهیخته» نامیده‌شدن برخوردار باشند.

بررسی اسناد و مدارک مختلف تاریخی نشان می­دهد که سال‌های پایانی دوره قاجار و به‌خصوص دوره­ پهلوی اول آبستن تغییرات اجتماعی مهمی در زمینه ایجاد آداب و رسوم رفتاری جدید، شیوه کنترل خشونت و شیوه­های شکنجه و مجازات محکومان است. مرور برخی از نشریات شاخص دوره پهلوی اول از جمله نشریات «عالم نسوان» و «بلدیه» نشان­­دهنده­ تغییر آداب و رسوم، شیوه­های رفتاری و راه­های کنترل خشم و خشونت در دوره­ ذکرشده است. مطالب مرورشده در نشریه «عالم نسوان» نشان­دهنده­ ورود جامعه ایران به مرحله­ جدید تمدنی است که مستلزم آموزش و یادگیری آداب و رسوم جدید در زمینه رفتارهای فردی و تعاملات اجتماعی است. همچنین مطالب منتشرشده در مجله­ «بلدیه» نشان­دهنده شکل­گیری زندگی شهری و شهرنشینی است، زندگی­ طبقه­ متوسط نوظهوری که بیش از پیش متشکل و نظام­مند می­شود و اصول معاشرت و رفتار با یکدیگر، مراعات اخلاق در محافل عمومی، تغییر سبک و منش زندگانی و اتخاذ سبکی نو و معمول در دنیا متناسب با ظهور پدیده­های جدید مانند سینما، تئاتر، مهمانی­ها، جشن­ها ، هتل­ها و... را فرا می­گیرد.

از سوی دیگر، در راستای ظهور «فرآیند متمدن‌شدن» در جامعه ایران می­توان به بررسی تحول شیوه­های مجازات و به‌ویژه تحول در مجازات اعدام پرداخت. از نظر الیاس، فرم­های مجازات قضایی واقعیتی اجتماعی است که نشانگر متمدن‌بودن یا متمدن‌نبودن جوامع است. اعدام در دوره­ قاجار به شیوه­های متعدد و خشونت‌آمیزی انجام می­شد. این مجازات، به‌تدریج از میانه سلطنت ناصرالدین شاه و در ادامه در عصر مشروطه محدودتر شد تا در دوره پهلوی اول به کنترل درآمد و نظامند گشت. در همین راستا تأسیس دارالتادیب در دوره پهلوی اول نیز می­تواند از تغییر شیوه‌های رفتار با کودکان مجرم و جداسازی آنها از مجرمان بزرگسال حکایت کند که تا پیش از تأسیس دارالتأدیب­ در محبس­های ولایات و بدون تمایز مشخصی از بزرگسالان در بند بودند. افزون بر این، می­توان به تغییر ساختار زندان در گذار از دوران قاجار به دوران پهلوی اشاره کرد. در دوران پیش از پهلوی، از قلعه­ها، باغ­ها و انبارها به عنوان زندان استفاده می­شد درحالی‌که با روی کار آمدن پهلوی، رویه حبس در قلعه­ها و انبارها کاهش یافت و زندانیان سیاسی را به زندان­های جدیدی روانه می­کردند که به این منظور ساخته شده بود.

در نتیجه، جایگزینی مجازات­های دربرگیرنده­ خشونت جسمانی با سایر مجازات­ها، کاهش خشونت جسمانی و فیزیکی به‌کار رفته در مجازات اعدام، تقلیل و محدود شدن شکنجه­های جسمانی مجرمان، تاسیس دارالتادیب و جداسازی مجرمان کودک از مجرمان بزرگسال و تغییر ساختار زندان و شرایط نگهداری مجرمان در جهت کاهش خشونت فیزیکی اعمال‌شده بر آنها همگی از به حرکت درآمدن جامعه ایران در راستای «فرآیند متمدن‌شدن» در سالهای پایانی دوره­ قاجار و به‌خصوص در دوره پهلوی اول خبر می­دهند.

از دیدگاه الیاس، تشکیل دولت مقتدر و مرکزی رویداد مهمی است که به سبب در انحصار درآوردن استفاده از خشونت، ایجاد «فرآیند متمدن‌شدن» و به تبع آن مهار خشم و خشونت را ممکن می­سازد. به نظر می­رسد تشکیل دولت پهلوی اول به‌عنوان دولتی مقتدر و مرکزی در متن نابسامانی­ها و هرج ومرج­های اجتماعی، سیاسی و اقتصادی و در انحصارگرفتن حق اعمال خشونت اتفاقی مهم در تاریخ اجتماعی ایران است که «فرآیند متمدن‌شدن» و رواج شیوه­ جدید ابراز خشم و کنترل خشونت را ممکن ساخته و شتاب بخشیده است. در این زمینه تدوین و تصویب قوانین مختلف و نظام­مندشدن بخش­های گوناگون جامعه در ایجاد این فرآیند از تاثیر بسزایی برخوردار است.

در مجموع، بررسی داده­ها و اطلاعات تاریخی نشان می­دهد که در سالهای پایانی دوره­ قاجار و به‌ویژه در دوره­  پهلوی اول آداب و رسوم، شیوه­های رفتاری، طریقه سخن‌گفتن، شیوه­ ابراز احساسات و طریقه بروز خشم و خشونت دستخشوش تغییر شده به نحوی که کفِّ نفس و خویشتنداری، کنترل بیش از پیش سائق­ها و غرایز جسمانی، کنترل همه جانبه بدن و شیوه­های طبیعی رفتار و سخن‌گفتن و مهار خشم و خشونت در دستورکار عموم افراد جامعه و متولیان تدوین و اجرای نظارت­های رسمی و مجازات­ها قرار گرفته است. به این ترتیب در دوره زمانی ذکرشده، در متن زندگی روزمره و در روابط روزانه مردان و زنان در موقعیت­های گوناگون و همچنین در عرصه اجرای مجازات­های حقوقی شواهد قابل‌توجهی از ظهور «فرآیند متمدن‌شدن» مورد نظر نوربرت الیاس مشاهده می­شود. فرایندی که پیش از این دوره آغاز نشده و امکان آغازشدن نداشته است.