حسن ذوالفقاری نویسنده و پژوهشگر ادبی، هفدهم تیر 1401 چشم از جهان فروبست. وی در طی سال‌های اخیر همکاری پژوهشی ارزنده‌ای با پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات داشت. مجموعه چهارجلدی «افسانه‌های پهلوانی ایران» یادگار این استاد فرزانه است. 

پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات ضمن تسلیت فقدان این پژوهشگر ادیب به پژوهشگران حوزه زبان و ادب فارسی، آخرین اثر پژوهشی این استاد فقید را که با همکاری پژوهشگاه تألیف کردند، مجدداً معرفی می‌شود.

«افسانه‌های پهلوانی ایران» بازشناسی، معرفی و تجزیه‌وتحلیل شصت افسانۀ پهلوانی منظوم و منثور تا پایان دورۀ قاجار براساس حروف الفبای نام اثر است. هدف این کتاب، معرفی افسانه‌های پهلوانی بعد از شاهنامه و ادامۀ این سنت پس از فردوسی و اغلب در میان مردم است و به بررسی سیر تحول و تطور این نوع ادبی در بستر تاریخی و اجتماعی؛ نشان دادن جایگاه و ابعاد هنری افسانه‌های پهلوانی فارسی و ارائه پیشنهاد استفاده از این ظرفیت‌های ناشناخته و ارزشمند در سینما، تئاتر و پویانمایی می‌پردازد. 

هر افسانه شامل این موارد است:

معرفی داستان و ارزش آن، پدیدآورنده، نسخه‌ها، ساختار اثر و موضوعات به انضمام چکیده‌ روایی اثر و تشریح جنبه‌های داستانی شامل:

عناصر داستانی، خصلت‌های روایی، ویژگی‌های داستانی و بن‌مایه‌ها. علاوه‌برآن، جنبه‌های زبانی و ادبی شامل: بررسی زبان ادبی و عامیانه یا روایی و نقالی، مسائل دستوری، اصطلاحات، مثل‌ها و واژگان عامیانه، گزاره‌های قالبی، زبانزدها (کنایات، سوگندها، ناسزاها، شوخی‌ها، تهدیدها)، توصیف صحنه‌ها، اشخاص، مکان‌ها، آیات، احادیث، اشعار، اغراق‌ها و جنبه‌های اجتماعی شامل: آداب‌ورسوم، آیین‌ها، خوراک و پوشاک، نظام اداری و اجتماعی، باورها؛ معماری و هنر، مشاغل، اشارات دینی و مذهبی و فِرق و مذاهب نیز بررسی و تحلیل می‌شود. در پایان هر افسانه، نمونه اثر شامل گزیده‌ای دو تا چهار صفحه‌ای ذکر می‌شود تا خوانندگان با متن و نثر و نگارش کتاب آشنا شوند. نمایه‌های پایانی نیز کمک می‌کند تا خوانندگان و پژوهشگران بتوانند به ریز محتوای آثار بهتر دسترسی یابند.

افسانه‌‌های پهلوانی قصّه‌‌هایی است که سراسر نبرد اغراق‌‌آمیز پهلوانان و قهرمانان واقعی و تاریخی یا خیالی را با عناصر خارق‌‌العاده به تصویر می‌‌کشند. این نوع افسانه‌‌ها میان اسطوره و واقعیت معلق‌اند؛ مانند سمک عیار، اسکندرنامه، ابومسلم‌نامه، امیرارسلان، حسین کُرد شبستری، حمزه‌نامه، حملۀ حیدری.

 افسانه‌‌های پهلوانی، بوطیقای خاص خود را دارند. آمیزه‌‌ای از عشق و عیاری‌‌اند؛ مبتنی بر وجه حماسی و غنایی و درون‌‌مایۀ «عشق و جنگ»، اما وجه غالب آن‌‌ها، عیاری و پهلوانی و توأم با رگه‌‌هایی از یک جریان عاشقانه است؛ درست منطبق با رمانس‌‌های اروپایی. ما این نوع ادبی را افسانه‌‌های پهلوانی می‌‌نامیم. آنچه وجه غنایی افسانه‌‌های پهلوانی را تقویت می‌‌کند، یکی زبان غنایی این منظومه‌‌ها نسبت به شاهنامه و دیگر عشق به عنوان عنصر مرکزی است. در اغلب موارد، عشق محرک اصلی و آغازگر حرکت پهلوان است. حتی علاوه بر داستان عاشقانۀ اصلی، داستان‌‌های عاشقانه فرعی نیز شکل می‌‌گیرد.

افسانه‌‌های پهلوانی جز ویژگی‌‌های ساختاری، برخی درونمایه‌‌ها و ویژگی‌‌های محتوایی دارند که آن‌‌ها را ممتاز و خاص می‌‌گرداند؛ مانند رواج روح ملی و قهرمانی به‌‌ویه پس از حمله مغول. راویان و ناقلان این افسانه‌‌ها بعد از تسـلط بیگانـگان، تصـمیم گرفتند با روایـت ایـن قصـه‌‌ها، ایرانیان را هوشیار کنند و به هویت ملی‌‌شان بازگردانند؛ درست با همان هدف فردوسی و در ادامۀ کار آن بزرگمرد. اکنون نیز در اغلب مناطق و اقوام و نواحی، این قصه‌‌ها روایت می‌‌شوند. تأکید بر عدالت و پافشـاری بر آن، حق‌‌مداری و یاری جستن از خداوند و تکیه بر مبانی دینی و ملی، عنصر مهم و بن‌‌مایۀ تکرارشوندۀ این افسانه‌‌هاست.

 افسانه‌‌های این کتاب را در دو گروه اصلی می‌‌توان جای داد:

الف. گروه افسانه‌‌های پهلوانی با منشأ ملی: موضوع، زبان و محتوا و شگردهای داستانی این حماسه‌‌ها به‌‌طور مستقیم متأثر از شاهنامه و دنباله‌‌های آن هستند. تمام حوادث پهلوانی در شاهنامه، حول دو سلسلۀ اساطیری پادشاهان ایرانی و خاندان پهلوانی می‌‌چرخد که مبنای افسانه‌‌های پهلوانی هستند؛ مانند: گرشاسب‌‌نامه، بانوگشسب نامه، بیژن‌‌نامه، تهمینه نامه، رستم نامه، زرین‎قبانامه، جهانگیرنامه و … .

ب. گروه افسانه‌‌های پهلوانی با منشأ دینی: در کنار شاهنامه فردوسی، تعداد زیادی منظومه‌‌های حماسی دینی به تقلید از آن شکل گرفت. تعدادی از شاعران فارسی‌زبان که گرایش‌‌های دینی و مذهبی قوی داشتند، اشعاری در دفاع، تبلیغ و ترویج دین اسلام و مدح و منقبت و ذکر دلاوری‌‌های سرداران اسلام سرودند؛ همچون حمله حیدری، ابومسلم نامه، حمزه نامه، خاوران نامه، مختارنامه‌‌ و …