چکیده: پژوهش "بازنمایی هویت فرهنگی در تئاتر امروز ایران" با مطالعه‌ی موردی و تحلیل پنج نمایش با هدف بررسی مؤلفه‌های هویت فرهنگی ایرانی بر تئاترهای اجرا شده در سالن‌های دولتی شهر تهران در تابستان ۱۳۹۸ انجام گرفته است.

فرهنگ، هویت و ساختار اجتماعی به شدت تحت تأثیر فرایند جهانی‌سازی و تبلیغات یکسان‌سازی غربی قرار گرفته است که موجب بحران هویت، ازخودبیگانگی و کم‌رنگ شدن ارزش‌های فرهنگی بومی در بسیاری از کشورها شده است. ایران نیز که از این قاعده مستثنی نیست و در شرایط کنونی در فضای سرگشتگی هویت فرهنگی به سر می‌برد.

با رشد برنامه‌های ماهواره‌ای و شبکه‌های اجتماعی در فضای مجازی، یکی از معضلات جامعه ایران در دهه‌های اخیر سردرگمی هویت فرهنگی است که زمانی پیش می‌آید که مردم یک جامعه نمی‌توانند تصمیم بگیرند به کدام فرهنگ تعلق دارند.

هویت یکی از پیچیده‌ترین مفاهیم در حوزه علوم انسانی و اجتماعی به شمار می‌رود. مفهوم هویت نشان‌دهنده ویژگی‌هایی انسانی است که نه تنها شخص را منحصربفرد قلمداد می‌کند، بلکه او را متعلق به یک اجتماع خاص می‌داند. بنابراین هویت داشتن در درجه اول به معنای متمایز بودن، پایدار ماندن و به تعلق داشتن به یک اجتماع است. در واقع می‌توان گفت، هویت مفهومی است ناظر به حالات و اعمال شخصی که ریشه در تربیت خانوادگی، آموخته‌های فرهنگی و باورهای اجتماعی دارد و تشخص و تربیت شخص و به تبع آن، جامعه را تشکیل می‌دهد.

ساحت هنر از دیرباز زمینه‌ای مناسب جهت ارائه مضامین گوناگون بوده است و در این میان، هنر نمایش با ارتباط گرفتن مستقیم با حامعه می‌تواند بر رفتار و افکار مخاطبان مؤثر باشد. از این جهت سنجش و تحلیل مؤلفه‌های هویت فرهنگی در تئاتر امری ضروری است.

برای یافتن مؤلفه‌ها و عناصر سازنده هویت ایرانی باید به این مسئله توجه داشت که این عناصر، عواملی هستند که نه تنها جنبه دائمی و پایدار داشته و در طول چندین هزار سال همچنان نقش اساسی در تداوم سرزمینی و سیاسی آن بازی کرده است بلکه برخی عناصر نیز در طول دوران‌های تاریخ ایران دگرگون شده و به شکل‌های جدید جلوه‌گر شده‌اند. در نتیجه مؤلفه‌های کانونی و اصلی هویت فرهنگی تأثیرگذار که می‌توانند در بستر یک اثر نمایشی مطالعه و بررسی شود، عبارتند از: نظام اجتماعی، نظام خانوادگی، تاریخ و حافظه فرهنگی، جغرافیای فرهنگی. در تحلیل و بررسی این چهار سطح در نمایش‌های منتخب بر اساس الگوی نشانه‌شناسی فرهنگی کر الام استفاده شده است که در رمزگان‌های حرکتی، صحنه‌پردازی، طراحی لباس، چهره‌آرایی، موسیقی و ساختار متن شناسایی شده‌اند.

نتایج توصیفی پژوهش حاضر نشان‌دهنده ارزیابی مطلوب استفاده از مؤلفه‌های فرهنگی در تولید آثار نمایشی است. اگرچه نیاز است تا با ایجاد فضاهای پژوهشی و عملی در این حوزه، فعالیت هنرمندان و پژوهشگران را توسعه بخشید.

به نظر می‌رسد در تئاترهای سالن‌های دولتی شهر تهران، مضامین هویتی و فرهنگی اکثراً بواسطه‌ی معضلی اجتماعی بیان می‌شود. نظام اجتماعی که خود یکی از مؤلفه‌های این خوانش است، نقطه اتکایی است تا تولیدکنندگان تئاتر مؤلفه‌های دیگر را نیز ارائه دهند. چنین برخوردی باعث می‌شود تا وزنه‌ی توجه به مؤلفه‌های گوناگون هویتی نامتوازن و تمرکز و تأکید بر مؤلفه‌‌هایی نسبت به مؤلفه‌های دیگر کم‌رنگ‌ شوند. در نمایش‌های بررسی شده، تمام تئاترها حداقل یک یا دو مؤلفه‌ی برجسته را نشان می‌دادند.

با توجه به دسته‌بندی‌های مذکور می‌توان تئاترهای هویت فرهنگی ایران را تنها به دو گونه صورت‌بندی کرد: تئاترهای اجتماعی-فرهنگی و تئاترهای خانوادگی- فرهنگی. البته تعمیم دادن این دو سنخ به تمامی اجراها، به این معنا نیست که این نمایش‌ها منحصراً در همین دسته قرار می‌گیرند. موضوع و محتوای غالب در اجراهای تحلیل شده در این پژوهش بیشتر حول محور معضلات اجتماعی و خانوادگی صورت می‌گرفت و برای تحلیل جامع‌تر و مداقه‌ی بیشتر ضروری است تا نمایش‌های بیشتر مورد ارزیابی نشانه‌شناسانه قرار بگیرند. اما لازم به ذکر است که نمایش جغرافیای فرهنگی از طریق تئاتر چندان مؤلفه‌ای محبوب نیست، و به نظر می‌رسد کارگردانان نه به صورت عامدانه، بلکه با اقتضای فضای نمایشی خود چنین مؤلفه‌ای را در کارهای خود نشان داده‌اند.

مطابق با بررسی و تحلیل آثار پیشنهادهای اجرایی جهت استفاده‌ی کاربردی از مفهوم هویت فرهنگی ایرانی در بستر هنر نمایش بصورت خلاصه عبارتند از: ارائه‌ی راهکارهای عملی در اجراهای تئاتر جهت مواجهه با آسیب‌های خانوادگی و اجتماعی. استفاده از تأثیرگذاری شرایط جغرافیایی بر ارزش‌های رفتاری و ایده گرفتن از محیط‌ها و شهرهای گوناگون ایران جهت تأکید بر تنوع فرهنگی و قومی و تشویق به همدلی و همبستگی، استفاده از پوشاک و چهره‌پردازی ایرانی جهت نمایش تنوع فرهنگ پوشش و آرایش در سرتاسر ایران، استفاده از موسیقی‌های مقامی و نواحی و آشنایی تماشاگران با گستره‌ی وسیع ملودی‌های ایرانی، استفاده از زبان و بیان صحیح مطابق با دستور زبان فارسی، استفاده از عناصر معماری ایرانی در طراحی صحنه.

علاوه بر این پیشنهادهای پژوهشی نیز ارائه شدند تا فضای علمی-پژوهشی مناسبی در اختیار هنرمندان و پژوهشگران این حوزه قرار بگیرد تا از مجموع داده‌های به دست آمده، بتوان اجراهای نمایشی علمی و قابل استناد تولید کرد. این پیشنهادها بصورت خلاصه عبارتند از: فراهم کردن موقعیت‌های پژوهشی در زمینه‌های مختلف هویت فرهنگی، کشف پتناسیل‌های دراماتیک آیین‌ها و نمایش‌های سنتی ایرانی، فراخوان و دعوت به همکاری جهت تولید آثار مکتوب و نمایشی با تمرکز حول موضوع مؤلفه‌های خانوادگی، حمایت‌های مالی و معنوی جهت تولید نمایش با مضامین هویت فرهنگی و تبلیغات گسترده در فضاهای مجازی و رسانه و شهری، شرکت دادن آثاری با این مضامین در جشنواره‌های مختلف ایران و بین‌المللی. توجه به سطوح مختلف هویت فرهنگی، تحلیل آثار نمایشی از منظر مؤلفه‌های فرهنگی در شهرهای دیگر ایران، برگزاری مسابقه متناسب با مؤلفه‌های فرهنگی.