چکیده: انیمیشن مانند سایر قالب های سینمایی و تلویزیونی ، هنری در بر گیرنده مجموعه ای ازسایر هنرها و تکنیک‌ها است. به همین دلیل زمینه پژوهش در بخش‌های مختلف این هنر-صنعت گسترده و متنوع است. از مهم‌ترین وجوه پویانمایی، طراحی شخصیت‌های اثر است که بر اساس مولفه‌های مختلفی انجام می‌گیرد. برای ساخت و پردازش شخصیت، مولفه‌های مختلفی حتی قبل از طراحی و اجرا در نظر گرفته می‌شود و زمینه‌های مختلفی مورد مطالعه قرار می‌گیرد، ازجمله شاخصه‌ها، علاوه بر ارتباط شخصیت‌ها با مضمون اثر، پیوند آن با شاخصه‌های فرهنگی جامعه است و این امر همان چیزی است که به تولیدات ملی، هویتی یکپارچه می‌بخشد.

امروزه پویانمایی به عنوان هنری نه چندان نوپا در ایران از جایگاه قابل اعتنا‌تری نسبت به گذشته برخوردار است. خصوصا درک اهمیت و کارایی آن از سوی متولیان امر و حضور استعدادهای جوان در این عرصه موجب تولید آثاری با اهمیت شده است. همین امر باعث می‌شود با رویکردی نقادانه به محصولات داخلی نگریسته شود تا زمینه برای تولید آثار حرفه‌ای تر و متناسب با معیار‌های تراز اول در این هنر، فراهم آید.

با توجه به  تولید آثار فراوان در حوزه پویانمایی در ایران، نیاز به تحلیل و مطالعه در اجزای مختلف آنها احساس می‌شود، لذا در پژوهش حاضر با هدف شناسایی، معرفی و تدوین شاخصه‌های هویت فرهنگی، ملی، و هنری موثر در شخصیت‌پردازی انیمیشن جهت دستیابی به پویا‌نمایی ایرانی، همچنین شناسایی وجوه تفاوت و تشابه نشانه‌های هویتی موجود در شخصیت‌های پویا‌نمایی با شاخصه‌های هویت فرهنگ ایرانی و تمرکز بر مولفه‌های هنری برای خلق و پردازش شخصیت‌هایی که معرف هویت ملی در یک اثر انیمیشن باشند، به تحلیل نمونه‌هایی از تولیدات انیمیشن ایران پرداخته تا میزان توفیق این هنر-صنعت را در این عرصه دریابد و زمینه را برای تولید آثاری با رویکرد بازنمایی هویت فرهنگی ایرانی فراهم سازد.

با توجه به روند رو به گسترش تولیدات سینمایی انیمیشن در ایران و اهمیت حمایت از این فرآیند در جهت بهبود کیفی آثار، پژوهش حاضر با تمرکز بر فرآیند خلق و پردازش شخصیت که به عنوان جانمایه یک اثر پویانمایی، از اهمیت چند سطحی برخوردار است، انجام گرفته است. توجه به اینکه شاخصه‌های هویتی چیست و در یک اثر هنری چگونه قابلیت بازتاب داشته و اساسا ضرورت بازتاب آنها در اثر هنری چیست و به چه مولفه‌هایی وابسته است، از اولین گام‌های پژوهشی در این طرح است و پاسخ به پرسش های فوق، خصوصا در حوزه سینمای انیمیشن ایران، مباحث اولیه این تحقیق را تشکیل می دهد. نسبت شخصیت‌های ساخته شده توسط طراحان انیمیشن با شاخصه‌هایی که می‌توانند نمایانگر هویت ملی-فرهنگی ایرانی باشند، دغدغه پژوهش حاضر است.

روش شناسی پژوهش:

پژوهش حاضر به لحاظ ماهیت در شمار تحقیقات توصیفی- تحلیلی محسوب می شود. تحقیقات توصیفی در زمره تحقیقات کیفی بوده که در آن محققان با استفاده از روش های توصیفی و بدون استفاده از آمار های کمّی به بیان موضوع می پردازند. در تحقیق حاضر که بر تولیدات سینمایی انیمیشن متمرکز است، تلاش شده است، ابتدا با توصیف مضمون اثر، سپس بیان ویژگی های بصری-هنری شخصیتهای ساخت و پرداخت شده در انیمیشن های سینمایی ایرانی، به تحلیل خصوصیات هویتی شخصیت ها در آثار سینمایی پرداخته شود. از این رو لازم شد تا از روش های ترکیبی برای تحلیل نمونه ها استفاده شود، بدین معنی که تواما از روش های زمینه محور و رویکردهای نشانه شناسانه استفاده شود. به همین دلیل نظریات برساخت­گرایانة بازنمایی استوارت هال با تکیه بر مفهوم هویت، به تحلیل کیفی انیمیشن­ها با رویکرد نشانه­شناسی جان فیسک و رولان بارت در روش تحقیق مورد ملاحظه قرار گرفته است.

یافته های و نتایج پژوهش:

دشواری خوانش یک اثر تصویری اعم از نقاشی، گرافیک، عکس و فیلم در بروز و ظهور نمادها و نشانه هایی است که انتقال معنایی واحد را نمی کنند، لذا درک تصویری مخاطب در مواجهه با اثر در نوسان می ماند و این حالتی معما گونه به تصویر می دهد. باید توجه داشت که مولفه‌های فرهنگی و اجتماعی، به عنوان عناصر هویتی از متون مهمی هستند که در ارتباط میان اثر و متن اولیه - زِبَر‌متن و زیرمتن – بسیار تاثیرگذارند عناصر و شاخص های هویتی نیز به مثابه زیرمتن در شکل گیری آثار در ابعاد مختلف عمل می کنند و به همین دلیل در تطبیق مفاهیم بیان شده با آثار انیمیشن ایرانی نیاز به خوانش چند وجهی آثار احساس می شود. شاخصه های هویتی دروجوه هویت فرهنگی، هویت ملی، هویت بصری، در پژوهش حاضر مورد بررسی قرار گرفته اند.

سیر بررسی از دلالتهای صریح به سمت دلالت های ضمنی و از ویژگی های آشکار به سمت سطوح نهانی، در جهت کشف لایه های هویتی مستتر در شخصیت های پویانمایی ایرانی این نتیجه را دربر داشت که در زمینه انیمیشن سینمای ایران، به دلیل کمبود مراکز حمایت کننده، پیش مطالعات کافی قبل از تولید و اجرا که از ضروریات این هنر است، صورت نمی پذیرد، ضمن اینکه ضعف های ساختاری و فنی در طراحی شخصیت ها، با نوعی رونگاری از سبک های تجربه شده غیر ایرانی همراه بوده، که موجب شده آثار ایرانی هنوز سبک و شخصیت متمایزی پیدا نکنند. از مطالعات انجام شده چنین بر می‌آید، که در نمونه های مورد مطالعه علیرغم وجود زمینه های موضوعی برای استفاده از سنت های تصویری ایرانی، استفاده چندانی از این قابلیت، در طراحی شخصیت ها نشده است. اما می‌توان به صورت‌بندی مطلوبی در فرآیند خلق و طراحی و پردازش شخصیت در انیمیشن‌های ایرانی با لحاظ نمودن امکانات زمینه‌ای در بازه‌ای نه چندان بعید دست یافت.

کلید واژگان:

انیمیشن، شخصیت پردازی، هویت، فرهنگ، استوارت هال، جان فیسک، رولان بارت