نشست هشتم از سلسله نشست‌های الزامات نظری آمایش فرهنگ در ایران با عنوان «چشم‌انداز جمعیتی کشور در افق سند آمایش فرهنگ کشور» چهارشنبه ۱ آذر ۱۴۰۲ با حضور رسول صادقی (جمعیت‌شناس و عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران) و دبیری مهدی اکبری گلزار (مسئول دبیرخانه تدوین سند آمایش فرهنگ کشور) در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار ‌شد.

در این نشست رسول صادقی ابتدا به اهمیت کلان‌روندها و نقش آن‌ها در مباحث آینده‌پژوهی اشاره کرد و گفت: یکی از هسته‌های مرکزی در آینده‌پژوهی، کلان‌روندها هستند. یکی از این کلان‌روندها که همواره در مباحث آینده‌پژوهی مطرح می‌شود، موضوع تحولات جمعیتی است. مطابق گزارش‌های موجود، ۵ کلان‌روند اصلی جهانی‌شدن و تأثیرات آن بر فرهنگ‌های محلی و منطقه‌ای، بحران زیست‌محیطی، فردگرایی و گرایش روزافزون کشورها به آن، کثرت‌گرایی فرهنگی و نهایتاً تغییرات جمعیتی، می‌توانند آینده را تحت‌تأثیر قرار دهند. تغییرات جمعیتی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کلان‌روندها در دنیا مطرح است و درباره آن بحث می‌شود. در قرن بیستم از تحولات جمعیتی به دلایلی چون رشد بالای جمعیت و تورم جوانی، از «برون‌پاشی جمعیتی» ولی در قرن بیست‌ویکم به دلیل رشد پایین و سالخوردگی جمعیت از «درون‌پاشی جمعیتی» صحبت می‌شود و این نشان می‌دهد تا چه اندازه تغییرات جمعیتی می‌توانند در آینده نقش داشته باشند. بنابراین یکی از مسائلی که باید در سند آمایش فرهنگ کشور دنبال شود، مسئله آینده‌پژوهی و شناسایی کلان‌روندهاست. امروز موضوع زنان، مهاجرت‌، سالخوردگی جمعیت و تکنولوژی‌ و فناوری‌، از پیشران‌هایی هستند که می‌توانند تغییرات مهم در آینده ایجاد کنند.

او با اشاره به برخی تحولات جمعیتی ایران، افزود: جمعیت ایران در سال ۱۳۰۰، ده میلیون نفر بوده است. ما در قرن ۱۴ هجری شمسی، شاهد روند افزایشی و رشد شتابان جمعیت بودیم ولی در قرن پانزدهم، این روند کاهشی خواهد شد؛ به‌طوری که بعد از ۳۰-۱۴۲۵ رشد جمعیت ایران به صفر خواهد رسید. در توزیع جمعیتی ایران، شمال و شمال غرب حجم قابل توجهی از جمعیت را به خود اختصاص داده‌اند که در این میان، ۱۷ درصد در تهران هستند. ما شاهد عدم توازن جمعیتی در کشور هستیم و استان‌هایی مثل ایلام، سمنان، کهگیلویه و بویراحمد و خراسان جنوبی، کمتر از 1 درصد جمعیت کشور را دارند. استان‌هایی مانند سیستان و بلوچستان، البرز، بوشهر، قم، هرمزگان، یزد، رشد بالای جمعیتی دارند. از طرفی به دلیل حجم بالای مهاجرت‌ها، بیشترین فشار جمعیتی روی استان‌های تهران و البرز است. رشد سالیانه جمعیت شهری در سال ۱۳۹۵، ۷۴ درصد بود که این میزان در سال ۱۴۰۲، ۷۷ درصد شده است. البته بعد از ۱۴۲۰، به دلیل افزایش میزان بازنشسته‌ها، شاهد رشد نسبی جمعیت روستاها خواهیم بود. یکی دیگر از عوامل برهم‌زننده توازن جمعیتی، مهاجرت‌های داخلی است که در سال‌های اخیر بین‌استانی و منطقه‌ای شده است. یک چهارم این مهاجرت‌ها در سال‌های ۹۵-۹۰ به تهران بوده است. بیشتر مهاجران گروه سنی جوان میان ۱۸ تا ۳۵ سال و تحصیل‌کرده‌ها هستند که به دلیل فرصت‌های شغلی پایین و توسعه نابرابر در استان‌ها، به استان‌های توسعه‌یافته ازجمله تهران مهاجرت می‌کنند. همین عامل باعث شده مرکز گسترش یابد و مرزها خالی از سکنه شود که این مسئله می‌تواند چالش بزرگی برای کشور ایجاد کند. یکی از مسائلی که در سند آمایش فرهنگ کشور باید موردتوجه قرار گیرد، موضوع تراکم جمعیتی و تمرکززدایی فرهنگی است.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران به موضوع تغییرات ساختار سنی جمعیت در کشور و مفهوم پنجره جمعیتی نیز پرداخت و خاطرنشان کرد: ساختار سنی جمیعت در کشور نیز تغییر کرده است. در دهه ۹۰، میانه سنی جمعیت ۱۷ سال بود اما امروز ۳۴ سال است. میانه جمعیت به این معنا که نیمی از جمعیت بالا و نیمی دیگر در پایین این سن قرار می‌گیرند. این سن در ۱۴۲۰ به ۴۱ سال خواهد رسید و این نشان از روند پیری جمعیت دارد. ما در حال حاضر در دوره «پنجره جمعیتی کشور» قرار داریم که شروع آن در سال ۸۵ و با افزایش افراد زیر ۱۵ سال و پایان آن در سال ۱۴۲۵ خواهد بود. فرصت یا تهدیدبودن پنجره جمعیتی بستگی به برنامه‌ریزی کشورها دارد. مسئله این است که ما بخشی از سال‌های پنجره جمعیتی را از دست داده‌ایم و از طرف دیگر شاهد افزایش نیت‌ها (نیروی جوان بدون شغل) هستیم که علی‌رغم بودن در سن کار، جویای آن نیستند.  

صادقی با اشاره به سالخوردگی جمعیت و انواع رویکردهای به آن، ادامه داد: در سال ۲۰۱۸ برای اولین‌بار تعداد سالمندان در دنیا بیشتر از کودکان شد. روند سالخوردگی جمعیت در بیشتر کشورهای دنیا در حال رخ‌دادن است و دو رویکرد درباره آن وجود دارد. رویکرد خوش‌بینانه، سالخوردگی جمعیت را نوعی موفقیت برای بشر می‌داند که با افزایش سطح بهداشت، امکانات رفاهی و امید به زندگی محقق شده است اما رویکرد بدبینانه معتقد است سرعت غیرمنتظره سالخوردگی می‌تواند بار هزینه‌های اقتصادی کشورها را چندین برابر کند. ایران در مسیر سالخوردگی جمعیت است و سرعت سالمندی در آن بالاست؛ به‌طوری که طی سال‌های ۱۴۲۰ تا ۱۴۳۵ با جامعه سالخورده مواجه خواهیم شد. در حال حاضر از میان استان‌ها، استان گیلان به دلیل باروری پایین و میزان بالای مهاجرت سالمندان به آن، بیشترین سالمندی و استان سیستان و بلوچستان کمترین سالمندی را دارد.

این جمعیت‌شناس در پایان ضمن اشاره به موضوع جایگزینی سریع نسل‌ها و تأثیر آن بر بروز تغییرات فرهنگی قابل‌توجه، با تأکید بر اهمیت شناخت و اولویت‌بندی مسائل جمعیتی در تدوین سیاست‌های آمایش فرهنگی، سخنان خود را به پایان برد.

گزارش از:‌بهاره رضایی