دومین پیش‌نشست همایش ملی «مسجد و نظم اجتماعی در ایران» با عنوان «مسجد و اعتماد اجتماعی در ایران» یکشنبه ۲۹ بهمن ۱۴۰۲ با حضور مسعود کوثری (عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران) و دبیری حسین تدین (عضو گروه دین و فرهنگ پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات) در دانشکده علوم‌اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد.

مسعود کوثری در این نشست از ارتباط مسجد با توسعه و نظم اجتماعی سخن گفت و اظهار داشت: دیدگاه‌های متعددی درباره توسعه جوامع وجود دارد. یکی از این دیدگاه‌ها معتقد است بخشی از نیروی محرکه توسعه در فرهنگ مردم نهفته شده که یکی از عناصر آن، «اعتماد تعمیم‌یافته» است. اگر اعتماد تعمیم‌یافته در جامعه‌ای شکل نگیرد، توسعه در آن جامعه اتفاق نمی‌افتد. اعتماد همواره در گروه‌ها و اجتماعات کوچک مانند خانواده، اجتماع قومیت‌ها و ... وجود دارد اما این اعتماد، خاص و تعمیم‌نیافته است. اعتماد تعمیم‌یافته، اعتمادی است که در مقایسه با اعتمادهای خاص، گرمای کمتر اما دایره وسیع‌تری دارد. در این گونه از اعتماد، شاید مانند گروه‌های کوچک همه چیز فدای دیگری نشود اما در موارد مرتبط با منافع عمومی، اعتماد می‌تواند وجود داشته باشد. اعتماد تعمیم‌یافته می‌تواند عامل تحرک در حوزه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی باشد و به نوعی نظم اجتماعی منجر شود.

او با بیان اینکه باید موانع شکل‌گیری این اعتماد تعمیم‌یافته را بررسی کرد، افزود: معمولاً همه انقلاب‌ها در ابتدا با گروه خاصی شروع می‌شوند که مقدمات تغییرات اجتماعی را فراهم می‌کنند. آنچه که در ابتدای انقلاب‌ها وجود دارد، اعتماد خاص با دایره کم و البته بسیار گرم است. انقلابیون معمولاً پایگاه طبقاتی خاصی را به خود اختصاص می‌دهند که ما این پایگاه را طبقه مستضعف قرار دادیم. تعادل نظام‌های اجتماعی معاصر بستگی به بزرگ‌بودن طبقه متوسط دارد؛ یعنی طبقات بالاتر و پایین‌تر باید کم‌ترین حجم را داشته باشند اما ما با این نظریه مخالفت کردیم. در پروژه گام دوم انقلاب هم از کنار این موضوع رد شدیم و تمرکز خود را از طبقه مستضعف به سمت نیروی جوان انقلابی تغییر دادیم و به‌نوعی خاص‌گرایی را با خودی و غیرخودی‌، طبقه متوسط و طبقه پایین، غرب‌گرا و غیر غرب‌گرا ادامه دادیم. در پروژه گام دوم انقلاب نظام اجتماعی ما به دلایل متعدد همچنان خاص‌گرایی را دنبال می‌کند و همین موضوع باعث شده اعتماد تعمیم‌یافته شکل نگیرد. حال باید ببینیم مسجد در این جامعه بخش‌بخش که اعتماد تعمیم‌یافته در آن شکل نگرفته، چه کاری می‌تواند انجام دهد.

کوثری بر نقش اصلی مسجد در ایجاد روابط مبتنی بر اعتماد تأکید کرد و گفت: اگر مسجد نتواند اعتماد تعمیم‌یافته را گسترش دهد، بازتولیدکننده همان خاص‌گرایی خواهد بود و فقط بخش‌های مرتبط با نظام سیاسی کشور را تقویت خواهد کرد و از نوع آرمانی خود در زمان پیامبر دور می‌شود. مسجد باید بتواند همه اقشار را جمع کند تا روابط مبتنی بر اعتماد را گسترش دهد و نظم اجتماعی را تقویت و جامعه را معتدل کند. مسجد باید نقش حقیقی خود را در نظام محلات و به‌تدریج در نظام اجتماعی باز کند؛ در غیر این‌صورت شکاف‌های موجود اعم از انقلابی و غیر انقلابی و ... را تقویت خواهد کرد. برخی از مناطق و محلات که توانسته‌اند این حصار را بشکنند، خیلی در ایجاد اعتماد عمومی موفق بوده‌اند. موفق‌ترین مساجد، مساجدی هستند که توانسته‌اند چنین نقشی را ایفا کنند.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه تهران در پاسخ به سوالی مبنی بر نقش مسجدی‌ها و امام جماعت در ایجاد این اعتماد خاطرنشان کرد: مسجد باید غیرسیاسی باشد اما این به‌معنای غیرسیاسی‌بودن امام جماعت نیست. امام جماعت می‌تواند هر دیدگاه سیاسی داشته باشد اما دیدگاهی که مانع جمع مردم شود و تفرقه ایجاد کند، باید کنار رود. آن چیزی که در مساجد می‌تواند نقش ایفا کند، راهنمایی زندگی است که دانش سنتی روحانیون پاسخگوی آن نیست.  روحانیون باید درکی از نیازهای روزمره داشته باشند و دانش فقهی خود را به آن‌ها وصل کنند و حتی گاهی زندگی مردم را فرموله و صورتبندی کنند اما اکثر آن‌ها فاقد این توانایی هستند. لذا این توانایی دوباره باید در نقش اجتماعی روحانیون تعریف شود.

کوثری با بیان اینکه بخشی از این تضعیف اعتماد به تغییر نسل‌ها مربوط می‌شود، ادامه داد: نیازها و تفکرات نسل جدید متفاوت از «نسل انقلاب‌کرده» است. باید فهم این دنیا و کنار آمدن با آن اتفاق بیفتد و روحانی ضمن فهم آن، باید آن را هضم کند در غیر این‌صورت دیوارها کشیده خواهد شد. شرط لازم برای یک روحانی و مسجد، درک دنیای نسل Z و برقراری ارتباط و از سویی مصالحه با آن‌هاست. شاخص برتری افراد، اخلاق است و لازم است بین اخلاق و مناسک هم تعادلی برقرار شود.

گزارش از: بهاره رضایی