نشست چهارم از سلسله نشست‌های تحلیل مسجد به مثابه نهاد اجتماعی با عنوان «نقش مساجد در کاهش  آسیب‌های اجتماعی» در تاریخ ۱۴۰۲/۱۱/۳۰ با حضور حسین نجفی (معاون امور آسیب‌های اجتماعی سازمان امور اجتماعی کشور) و روح‌الله عباسی (رئیس پژوهشکده مطالعات اسلامی آسیب‌های اجتماعی) در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.

 حسین تدین با اشاره به اهمیت فعالیت هر دو سخنران در حوزه عملیاتی در کشور، بر اهمیت برنامه حمایتی در مسجد تأکید کرد. فضای مسجد از طرف دیگر می‌تواند به عنوان یک فضای امن در جامعه مطرح شود و در راستای کمک به قربانیان آسیب‌های اجتماعی گام مؤثری بردارد. همچنین با برگزاری کارگاه‌های آموزشی می‌تواند در جهت کاهش و جلوگیری از آسیب‌های اجتماعی اقداماتی انجام دهد. در بحث ساختار مساجد نیز امامان جماعت مساجد می‌توانند به این امر کمک کنند.

نجفی مهم‌ترین مسأله را در تفکیک اینکه مسجد به عنوان یک نهاد اجتماعی یا محل خدمات اجتماعی است، دانست. با اشاره به داده‌های به دست آمده از حدود ۷۰ مسجد شهر زنجان، سؤال این است که مسجد را می‌توان به عنوان یک نهاد اجتماعی در نظر گرفت. مسأله این است که بسیاری از مساجد به نمازخانه و امام محله به پیش‌نماز تقلیل یافته‌اند. بنابراین اگر مسجدی در حوزه اجتماعی کنشگری کند و به تبع آن از آسیب‌های اجتماعی می‌کاهد، به دلیل ساختار اجتماعی آن است که در واقع آن را به یک نهاد اجتماعی تبدیل کرده است. نهاد اجتماعی متکفل دارد و امام جماعت آن مسجد در شأن و قامت یک امام به مسائل ورود می‌کند. مسأله بعد این است که مسجد به عنوان یک نهاد اجتماعی، خانواده را نیز می‌تواند در بر بگیرد؟ با بررسی‌ها مشخص شد که ساختار کالبدی مساجد، آماده پذیرش خانواده‌ها نیست. نکته دیگر اینکه فهم ما از مسأله و نهاد اجتماعی، باید پخته شود. آیا به لحاظ مفهومی این نظم اجتماعی را تعریف کرده‌ایم تا در ذیل آن بتوانیم کالبد آن را شکل بدهیم و برنامه‌ها و عملیات‌هایی که اهمیت دارند را شکل بدهیم. بنابراین چون این برنامه‌ریزی‌ها انجام نگرفته ما هنوز در حال آزمون و خطا درباره ساختار اجتماعی مسجد هستیم. به همین دلیل تا تغییرات کالبدی اتفاق نیوفتد آمادگی مواجهه با آسیب نیز اتفاق نمی‌افتد. در خصوص امام مسجد نیز باید محل رجوع مردم و در محله حضور داشته باشد و باید این مسأله نیز تعیین تکلیف شود.

عباسی در ادامه با اشاره به اینکه تاریخ‌مندی و داشتن سازو کار اجتماعی، داشتن کارویژه و داشتن خروجی در طی فرایندها مسجد را به یک نهاد اجتماعی تبدیل کرده است، وجود ساختارها و سازو کارها را مهم دانست. مسجد همواره در حال بازتولید مخاطبین و نمازگزارها است و همین امر سبب تبدیل‌شدن آن به یک نهاد شده است. مسجد ظرفیت و کار ویژه‌های متعددی در دوره‌های مختلف زمانی داشته است که یکی از آنها پیوندهای اجتماعی بوده است؛ پیوند اجتماعی به این معنا است که ما از مسجد تا حدی می‌توانیم انتظار داشته باشیم. اساساً کار مسجد جلوگیری از آسیب‌های اجتماعی نیست اما اگر پیوند اجتماعی را بپذیریم، ساز و کارهای مسجد می‌تواند به خودی خود منجر به کاهش آسیب‌های اجتماعی شود.

اگر مسجد را به صورت سازمان و شکل سنتی آن بررسی کنیم و نه به شکل مدرن، شیوه‌ حل مسأله مسجد به اندازه ظرفیت آن قابل درک است و می‌تواند به عنوان یکی از ابزارهای حل مسأله اجتماعی در نظر گرفته شود. البته باید در نظر داشته باشیم مسجد به عنوان یکی از ظرفیت‌های حوزه دین برای حل مسائل اجتماعی است و همه آن نیست. دوم اینکه، ورود مسجد به حوزه آسیب‌های اجتماعی در قالب استثنائاتی است که در صورت داشتن کالبد مناسب می‌تواند به آنها بپردازد. سوم اینکه، مسجد باید با ابزارها و قابلیت‌های اصیل خودش با مسائل روبرو شود. اگر مسجد واقعیت‌های خود را به کار بگیرد پیامد آن حل آسیب‌های اجتماعی است. بنابراین مسجد در اینجا کاملاً در نقطه مقابل آسیب اجتماعی قرار می‌گیرد. به این معنا که از آنجا که مسجد می‌تواند به صورت غیرمستقیم یک مرجع مناسب برای حل آسیب‌های اجتماعی باشد، مجموعه مساجد می‌توانند به حل و کاهش بسیاری از آسیب‌های اجتماعی در کشور مؤثر باشند.

نجفی چرایی مسأله‌شدن موضوع مسجد را امری مهم دانست و آن را نتیجه انقلاب و ساختار بورکراتیک شمرد. نهاد اجتماعی را نباید در مساجد امری فانتزی تلقی کرد و مسائلی را مربوط به مسجد بدانیم که در واقعیت چیز دیگری است. باید روشن کنیم که کارکردی که از مسجد انتظار داریم چیست و چطور مسجد می‌تواند به افراد آسیب‌دیده کمک کند. بنابراین در این راستا مسجد می‌تواند جایی باشد که برای برای افراد معنای وجودی ایجاد کند و تحمل سختی را برای آنها معنادار کند. در همین راستا مسجد باید بتواند یک شبکه تعاملات اجتماعی را ایجاد کند و مردم را در محله به هم پیوند بزند.

عباسی در پایان سخنان خود به چند نکته در خصوص شاخص‌های مساجد اشاره کرد که در پیشبرد اهداف مسجد بسیار اهمیت دارند. اگر در ارکان مسجد، امام جماعت را به عنوان یک شخص باپشتکار فرض کنیم، احصاء شایستگی‌‌های امام بهعنوان خوش‌بیان‌ترین و باانگیزه‌ترین طلبه تحصیلکرده و توانمندسازی او بسیار اهمیت دارد. نکته آخر نیز شبکه‌سازی مساجد و هماهنگی (نه رقابت بین آنها) در ایجاد پیوند بین افراد جامعه است.