هفتمین پیش‌نشست تخصصی همایش ملی «مسجد و نظم اجتماعی در ایران» با عنوان «رویکردی تاریخی به مواجهه دینداران با مسجد و اماکن دینی» ‌شنبه ۵ اسفند ۱۴۰۲ با حضور اصغر منتظرالقائم (عضو هیئت‌علمی دانشگاه اصفهان) و سعید طاووسی (عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی) و دبیری جواد نوروزی در دانشکده علوم‌اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد.

در ابتدای این نشست جواد نوروزی با مروری بر نقش مسجد در دوره‌های مختلف تاریخی گفت: در صدر اسلام مسجد، محل عبادت، خانه مردم، پایگاه حکومتی و دارالحکومه و دارالخلافه بود. در دوران امویان و عباسیان، به دلیل سرریز پول و ثروت به حکومت اسلامی، مساجد رونق شکلی و ظاهری گرفتند و مساجد باشکوهی ساخته شدند. در دوران صفویه، مساجد رونق دوباره‌ای گرفتند و مرکز گسترش تشیع شدند. در دوران قاجار همزمان با ورود مدرنیته، مساجد در عین حفظ وجه اجتماعی خود، دچار افول شدند. پس از آن، با مبارزه رضاخان با روحانیون و مسجد و هرآنچه که رنگ‌وبوی سنت می‌داد، مساجد نقش مبارزه‌ای علیه حکومت را ادامه می‌دهند که نمونه آن نقش‌آفرینی مسجد گوهرشاد در نهضت حجاب بود. در دوران پهلوی دوم هم، مبارزات مردمی علیه حکومت و مدرنیته از طریق مساجد ادامه پیدا کرد تا اینکه کم‌کم نهضت انقلاب از مساجد شروع و به یکباره نقش مساجد بسیار پررنگ شد. در دوران جنگ هم، بسیاری از اقدامات مثل اعزام سربازان، پشتیبانی جبهه‌ها و ...، از طریق مساجد بود اما پس از ایجاد ثبات در انقلاب اسلامی، مساجد از پررنگی اولیه خارج شدند. در دوران اخیر شاهد نقش‌آفرینی مساجد در دوران کرونا هستیم که در حوزه بهداشت، سازماندهی امور مردمی، توزیع ماسک، آمارگیری و ...، خیلی خوب از پس کار برآمدند.

در ادامه اصغر منتظرالقائم با اشاره به ویژگی مساجد در صدر اسلام، درباره کارکرد تمدنی آن‌ها ابراز کرد: مسجد در دوره نبی مکرم اسلام، نه‌تنها پایگاهی برای عبادت و عرفان، بلکه پایگاهی برای شئون آموزشی، اجتماعی، سیاسی، نظامی، اقتصادی و قضاوت بود. در زمان حضرت علی (ع) هم مسجد کوفه همین کارکردها را داشت. بسیاری از خطبه‌ها و نامه‌های حضرت رسول و امیر مومنان در این مساجد انجام می‌شد. مسجد برای جهان اسلام کانون مرکزی بود و کارکرد تمدنی داشت و در مسیر بلوغ تمدنی مسلمانان حرکت می‌کرد. این الگو در عصر انقلاب اسلامی هم تکرار شد و مسجد علاوه بر اینکه محل عبادت بود، محل کارهای فرهنگی، امور مربوط به فقرزدایی، تعاون و همبستگی اجتماعی و رفع مشکلات جامعه بود. در عصر انقلاب مدیریت جامعه و سازماندهی گروه‌های مختلف، پخش اعلامیه، تبلیغات و ... از طریق مسجد رقم خورد و این‌گونه مسجد کانون تحولات انقلابی شد. بنابران مسجد در عصر انقلاب اسلامی دوباره کارکرد تمدنی پیدا کرد و از عرصه صرفاً نماز، به عرصه اجتماعی آمد اما این هویت بازیابی‌شده، آرام آرام از مسجد جدا شد و مسجد صرفاً به حالت عبادی درآمد.

او با بیان اینکه مسجد باید شاخصه‌های مدنی و تمدنی پیدا کند، افزود: مسجد باید رهبری توانمندی داشته باشد تا بتواند قلب جوانان را تسخیر کند و آن‌ها را به بلوغ تمدنی برساند. امام جماعت مساجد باید هادی، مبشر و تسهیل‌کننده مسیر تمدنی باشند و مسجد را از حالت صرفاً عبادی به سمت مسائل آموزشی، اجتماعی و ... سوق دهند تا در مسیر صحیح خود حرکت و جامعه استغنای فرهنگی پیدا کند.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه اصفهان در پاسخ به سوالی درباره میزان طبیعی‌بودن پیامدهای گریزناپذیر مدرنیته ازجمله فردگرایی و جدایی از مسجد، اظهار کرد: موج مدرنیته قاطعاً روی افراد جامعه به‌ویژه جوانان و قشر تحصیل‌کرده تأثیر گذاشته است اما چرا نبی مکرم اسلام توانست جلوی این موج را بگیرد و ما نتوانستیم؟  چون حضرت رسول (ص) و امیر مومنان (ع)، نبوغ فرهنگی، برنامه فرهنگی و مهندسی فرهنگی داشتند و از مسجد تنها به‌عنوان پایگاه عبادی استفاده نمی‌کردند. ما به جای اینکه تمام مشکلات را گردن مدرنیته بیندازیم، باید آسیب‌شناسی داخلی کنیم. مهندسان فرهنگی ما در مساجد برنامه نداشته‌اند و شیوه‌های لازم مهندسی را اتخاذ نکرده‌اند. امروز باید بتوانیم مسجد را به‌عنوان پایگاه اجتماعی دربیاوریم که این به امامان جماعت ما برمی‌گردد که باید علاوه بر نخبه عبادی، نخبه فرهنگی باشند و تربیت و آگاهی لازم داشته باشند تا بتوانند مسجد را مهندسی فرهنگی کنند. در این صورت مساجد رونق خواهند گرفت و علاوه‌بر بنیان عبادی، بنیان آموزشی و تربیتی و اجتماعی نیز خواهند یافت.

سعید طاووسی دومین سخنران این نشست با بیان اینکه نیازمند تاریخ اجتماعی مسجد هستیم، درباره تاریخ اجتماعی گفت: تاریخ اجتماعی وادی جدید و از زیرشاخه‌های دانش تاریخ است که در غرب حدود 50 سال و در ایران حدود 20 سال قدمت دارد و متفاوت از جامعه‌شناسی تاریخی است. در تاریخ اجتماعی می‌توان یک پدیده خاص مانند مسجد را مورد مطالعه قرار داد. در زمینه خوراک، پوشاک، تفریحات و آداب و رسوم، کارهای خوبی در حوزه تاریخ اجتماعی شده است اما در زمینه تاریخ اجتماعی مسجد در ادوار مختلف تاریخ اسلام و حتی دوره معاصر، مطالعات خاصی انجام نشده است. به‌طور مثال تعداد زیادی مسجد در تهران در دوره پهلوی و اوان انقلاب تأسیس شده‌اند که درمورد آن‌ها تاریخ شفاهی و تاریخ اجتماعی نداریم.

او با اشاره به کارکردهای مسجد در صدر اسلام، ادامه داد: برای رسول خدا و مسلمانان اولیه، کارکرد و محتوای مسجد و نه فرم آن مهم بود. این در حالی است که برای ما فرم مهم است. به‌طوری که حتی مطالعات انجام‌شده درباره مسجد هم به فرم و معماری و ... می‌پردازند.. این مطالعات هم ارزشمند هستند اما به قدری درگیر فرم مساجد شده‌ایم که به محتوا توجهی نمی‌کنیم. آنچه در الگوی اسلام دیده می‌شود، توجه هرچه بیشتر به سادگی مساجد است به‌طوری که حتی در فقه ساختن مناره، کنگره و ... کراهت دارد. در کنار این سادگی، آنچه که مهم بود، کارکرد مساجد بود که می‌بایست مرکز حل همه مسائل جهان اسلام می‌شدند. در دوره نبوی مسجد نهاد دینی، عبادی، اجتماعی، قضایی، سیاسی، نظارتی و آموزشی بود. در دوره خلفا مهم‌ترین تحول، جدایی مکاتب از مسجد بود اما این جدایی در حاشیه مسجد بود. مدارس هم ابتدا در مساجد بودند که با کثرت جمعیت و تخصص‌شدن علوم، از آن جدا شدند و در حاشیه و کنار مسجد قرار گرفتند. همچنین مسجد محل گفت‌وگو بود و برخلاف امروز، پیروان فرق و مذاهب در آن به گفت‌وگو می‌نشستند. همچنین مساجد، مراکز هویت‌یابی و هویت‌سازی بودند. به‌طوری که وقتی حکومت‌ها تغییر می‌کردند، مسجد می‌ساختند یا مساجد موجود را تغییر می‌دادند. امروز مساجد ما از حیث کارکرد در مقایسه با عقبه تاریخی و فرهنگی و تمدنی، خیلی عقب هستند و نیاز به احیا دارند. خطر دیگری که امروز مساجد را تهدید می‌کند، خلوتی آنهاست. ما مراکز بدیلی مانند حسینیه، بقاع متبرکه، فرهنگسرا و خانه فرهنگ، خانه محله و ... برای مساجد ایجاد کردیم و کارکردهای مسجد را به آن‌ها دادیم؛ اموری که می‌توانستند در مسجد ساماندهی شوند. این همایش و امثال آن می‌توانند کمک کنند که از این سابقه تاریخی و جزء به جزء آن اعم از مثبت و منفی درس بگیریم.

گزارش از: بهاره رضایی