حسین سراج‌زاده گفت: این پژوهش مبتنی بر مشاهدات میدانی و تولید داده‌های دست اول انجام شده که با توجه به مطالعات و تحقیقاتی که درباره جامعه‌شناسی دین انجام دادم تا کنون سابقه و نظیر نداشته است.

برنامه رونمایی از کتاب «روایت پیاده روی اربعین» با حضور احمد مسجدجامعی، عضو شورای شهر تهران، دکتر محمد سلگی، رئیس پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، دکتر محمدرضا جوادی‌یگانه، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، سیدحسین سراج‌زاده، رئیس انجمن جامعه‌شناسی و برخی از استادان و پژوهشگران جامعه‌شناسی سه شنبه 16 مهر ماه  98 در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد، دبیری این برنامه را مصطفی اسدزاده، مدیر روابط عمومی پژوهشگاه، به عهده داشت.

 حسین سراج‌زاده در باره اهمیت پژوهش‌های میدانی در حوزه جامعه‌شناسی دین اظهار کرد: سال‌هاست درباره جامعه‌شناسی دین تحقیق و پژوهش می‌کنم، لذا تا کنون سابقه نداشته که برای بررسی پدیده پیاده‌روی اربعین که رویداد بسیار مهمی از چند منظر است، کار جدی صورت گرفته باشد. در این رویداد، نخست این‌که تعداد قابل ملاحظه‌ای از مردم را در کشور ما، عراق و دیگر کشورهایی که سنت شیعی وجود دارد، درگیر خودش کرده و به یک رویداد مذهبی بزرگ مقیاس در سطح جهان تبدیل شده است.

وی افزود: پیاد‌روی اربعین در واقع رویدادی است که پژوهشگران صرف‌نظر از این‌که به طور شخصی به آن تعلق و دلبستگی باوری و عقیدتی نسبت به آن داشته باشند یا نباشند، اگر به حرفه خودشان از منظر حرفه‌ای اهمیت می‌دهند باید این پدیده را مورد مطالعه و بررسی قرار دهند و درباره آن داده‌هایی تولید کنند که آن داده‌ها مبنی بر تحقیق دقیق و معتبر باشد. لذا پژوهشی که در پژوهشگاه انجام شده که شماری از جامعه‌شناسان و پژوهشگران حوزه علوم اجتماعی و مردم‌شناسی با مشاهده مشارکتی و با سازمان دهی و حمایت خوب پژوهشگاه وارد میدان شوند و توصیفات عمیقی را از آنچه که می‌گذرد، تولید کنند، کار بسیار ارزشمندی است.  

رئیس انجمن جامعه‌شناسی ایران ادامه داد: این پژوهش نقطه شروعی برای پرداختن به رویدادهای مشابه است. از طرفی اهمیت دارد، برای این‌که 10 نفر از پژوهشگران حوزه جامعه‌شناسی به سفر رفتند و در این پدیده شرکت کردند و مشاهدات میدانی را با دقت‌های روش‌شناسانه انجام دادند و داده‌هایی را تولید کردند که به توصیف عمیق پدیده پیاده‌روی اربعین کمک می‌کند. از طرفی این پژوهش 13 نفر مشاور علمی داشته و دو ناظر علمی بر کار نظارت کردند و حتما تیم دیگری وجود داشته که کار را به لحاظ علمی و فنی حمایت و نظارت کردند و تقریبا 30 نفر از پژوهشگران جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی در این کار مشارکت داشتند و اثر ارزنده‌ای تولید کردند.

حسین سراج‌زاده گفت: بنابراین یک پژوهش تیمی و روشمند درباره یک پدیده دینی و فرهنگی بااهمیت و مبتنی بر مشاهدات میدانی و تولید داده‌های دست اول انجام شده که با توجه به مطالعات و تحقیقاتی که درباره جامعه‌شناسی دین انجام دادم تا کنون سابقه و نظیر نداشته است برای همین چنین پژوهشی گام بلندی است که پژوهشگران برداشتند و باید ادامه پیدا کند.

محمد سلگی در بخش دیگری از این رونمایی کتاب «روایت پیاده‌روی اربعین» گفت: بحث زائر و زیارت که مورد توجه مولفان این پژوهش قرار گرفته، بحث جالبی است، اگرچه در بسیاری از کتاب‌ها بحث زیارت را مطرح کردند، از جمله در ادبیات بودایی‌ها بحث زیارت مورد توجه قرار گرفته است، زائران بودایی که مسافت‌های طولانی را طی می‌کنند و به نوعی با چنین سفرهایی فلسفه زندگی را درک می‌کنند.

وی افزود: سخن‌ها و داستان‌های بسیاری درباره سفر به امام‌زاده‌های کشور وجود دارد و معمولا مقاصد زیارتی و گردشگری مقاصد کوهستانی بودند، به طوری‌که در لرستان امامزاده ای به نام شاه احمد وجود دارد که در بالای کوه واقع شده که مقصد بسیاری از گردشگران بود و به نوعی خود مسیر مقصد بود، به نظرم بخشی از اثر زیارت در مسیر آن نهفته است، هر چند سفر به امامزاده‌ها بخش کوچکی از مسیر یک سفر را در بر داشتند، اما چند سالی است که مسیر بزرگ‌تر مورد توجه زائران قرار گرفته و زمان اربعین تعداد زیادی زائر به سمت کربلا می‌روند که توجه به این پیاده روی شامل نکات مهمی است.

رئیس پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات ادامه داد: در پیاده‌روی اربعین نوع سفر و تعاملات مسیر آن مورد توجه برخی از پژوهشگران قرار گرفت، سفری که ویژگی‌های خاص خودش را دارد و در کنار آن بحث زیارت ارزش خاصی به آن می‌افزاید. کتاب پیاده روی اربعین که از سوی پژوهشکده فرهنگ گردآوری و تالیف شد، بخشهای جامعه‌شناسی و مردم‌شناسانه پیاده‌روی اربعین را مورد توجه قرار داده که به نظرم جا دارد که این پژوهش دنبال و بخش‌های دیگر به آن افزوده شود، زیرا متاسفانه سایر پژوهشگران و مولفان به این حوزه ورود پیدا نکردند، در حالی که این نوع پژوهش ظرفیت آنرا دارد که از ابعاد مختلف مورد بررسی قرار گیرد و به ما پیشنهاد شده که بحث پیاده روی اربعین را از نگاه سایر حوزه‌ها دنبال کنیم که امیدوارم در آینده مجالی فراهم شود تا به آن پرداخته شود. به هر حال ورق زدن کتاب «پیاده روی اربعین» مخاطب را راغب می‌کند تا برای یک‌بار هم که شده این سفر و زیارت را تجربه کند.  

محمدرضا جوادی‌یگانه در ادامه این نشست گفت: پدیده پیاده‌روی اربعین یک پدیده اجتماعی کامل است و همه چیز در آن حضور دارد. به تعبیر من غیرقدسی‌ترین مناسک شیعه است، زیرا درباره آن هیچ توصیه‌ای هم نداریم و تنها چیزی که درباره آن توصیه‌هایی شده، زیارت است و پیاده‌روی اربعین قدری متفاوت است، اگرچه پیشینه هزار ساله دارد، اما به صورت چنین گسترده متعلق به دوره متاخر و تقریبا 10 سال اخیر پس از سقوط صدام از دولت عراق است.

وی افزود: زمانی که پیاده‌روی اربعین آغاز شد، تقریبا به صورت سال به سال به صورت نمادین زائران پیاده‌روی اربعین افزایش پیدا می‌کرد. البته من معتقدم بخش‌های مهمی از جامعه ایران را درنوردیده و متاثر کرده است و مفهوم پیاده‌روی اربعین تلفیقی از مروت عربی و فتوت ایرانی است که به گمان من هیئت پس از ارتباط بیشتر ایرانی‌ها با  عراقی‌ها و دیدن این فضا مقداری تغییر کرده است.

ناظر علمی کتاب ادامه داد: بنابراین جا داشت درباره پدیده‌ای به این گستردگی پژوهش‌هایی صورت بگیرد. اگرچه افراد با انگیزه‌های متفاوتی به پیاده‌روی اربعین می‌روند و گاهی برخی افراد بیش از چند بار این سفر و مسیر آن را طی کردند. لذا تعداد افرادی که طی این سال‌ها به پیاده‌روی اربعین رفتند بیش از 10 میلیون نفر است و این حجم سفر نشان می‌دهد که پیاده روی اربعین تجربه سفر عده بسیاری از ایرانیان است. شاید حج چنین تجربه را در جامعه ایران نداشته باشد به ویژه که حج هم واجب نیز دشوار شده است.

محمدرضا جوادی‌یگانه گفت: برای آغاز پژوهش توصیف کامل و غنی از پدیده اربعین نداشتیم، همان طور که در مقدمه ذکر شده، پیاده‌روی اربعین ابعاد گسترده‌ای دارد، قاعدتا بخشی از آن باید به شکل توصیف باشد که تصمیم گرفته شد از برخی پژوهشگران دعوت شود، در پیاده‌روی اربعین شرکت کنند و تعدادی از افراد اعلام آمادگی کردند، پس از آن جلسات مشترکی برگزار شد تا به یک نظر مشترک قبل از شرکت در پیاده‌روی برسیم که چه باید انجام دهیم.

وی افزود: کارگاه‌های متعددی برگزار شد و دوستان پژوهشگر با حضور برخی استادان در این کارگاه‌ها شرکت کردند. از طرفی منابع برای مطالعه درباره پیاده‌روی اربعین بسیار اندک بود و تقریبا بعد از اینکه کار ما تدوین شد، بعضی از منابع جدید به چاپ رسید، در حالی زمان انجام پژوهش ما منبع چشمگیری وجود نداشت. برای انجام پژوهش با یک حداقل هزینه پژوهشگران ما به سفر رفتند و دو سه ماه بعد از سفر متون اولیه به نگارش درآمد و بعد از چند رفت و برگشت و ویراستاری آثار تقریبا متن‌های قابل تاملی تولید شد، متن‌های توصیفی از پیاده‌روی اربعین که سعی شد بار احساسی آن کم باشد، به تالیف و گردآوری شد.  

عضو هیئت علمی دانشگاه تهران ادامه داد: وقتی متون آماده شد، حس کردیم باید به برخی آئین‌ها که در کنار پیاده‌روی اربعین در حال شکل‌گیری است، به آنها نیز پرداخته شود، مانند جاماندگان که از مسیر میدان امام حسین تا حرم شاه‌عبدالعظیم پیاده می‌رفتند که عددها خبر از جمعیت بیش از یک میلیون می‌دهند، اگرچه اطلاع دقیقی از آمار آن نیست. لذا سه روایت نیز درباره آئین‌های در کنار پیاده‌روی اربعین نیز به آن افزوده شد. همچنین از نیشابور تا مشهد نیز یک راهپیمایی روز اربعین داریم که هر سال نیز غنای بیشتری پیدا می‌کند. بنابراین پژوهش درباره پیاده روی اربعین انجام شد که به نظرم این کار یک مقدمه برای توصیف این پدیده است که بعدها می‌تواند گسترش پیدا کند.

فاطمه جواهری یکی دیگر از سخنرانان این نشست عنوان کرد: یکی از تردیدهایی که دائم با من بود، این بود، پدیده اربعین که سال‌های گذشته در برخی کشورها اشتیاق پیدا کردند به این سفر بروند و مراسم آن را انجام بدهند، چه قدر از آن نیت، عشق و معنویت خودشان است و چه قدر از آن ساخته شده توسط رسانه از فضای کلی جامعه است؟ در واقع این تردید در هنگام سفر بیشتر احساس می‌شد، وقتی زائران را می‌دیدم که خیلی بی‌بضاعت بودند و از کمترین امکانات طی سفر برخودار بودند.

وی افزود: وقتی با بعضی از زائران صحبت می‌کردم، اغلب آنها می‌گفتند ارزو داشتند به چنین سفری بیایند و بعد از اینکه چنین امکانی پیدا شدند، به این سفر آمدند. در آنجا وقتی به اطراف نگاه می‌کردم، این حس به من دست می‌داد که من نیز بخشی از فرآیند برساخته کردن پدیده اربعین هستم و اگر رسانه‌های جمعی نبودند و خبری درباره این پدیده به من نرسیده بود، ترغیب نشده و دوستان و همکارانم نبودند، اگر در فضای جامعه تسهیلاتی ایجاد نشده و درباره‌اش آن‌قدر فضای مثبت و معنوی شکل نگرفته بود، شاید به این سفر نمی‌رفتم.

عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی ادامه داد: وقتی چنین تردیدی به فرد زائر دست دهد، به خودش می‌گوید آیا من هم بخشی از این جریانم؟ آیا می‌توانم خودم را منفک کنم؟ می‌توانم درباره این پدیده که تحت تاثیر جریانی در کشورهای شیعه اتفاق افتاده، قضاوت کنم و درباره‌اش به پژوهش بپردازم؟ لذا سعی کردم چندان قضاوت نکنم، اما این دوگانه‌ها دایم سراغ ذهن فرد می‌آید و ذهن را درگیر می‌کند، اگرچه گاهی برای این حساسیت یا تردید پاسخی پیدا نمی‌شود.  

جواهری گفت: درباره مشاهده پیاده‌روی اربعین مسائل زیادی وجود دارد، از جمله مردمی بودن این پدیده است، از آن‌طرف دولتی بودن آن که هر دو کنار هم وجود دارد و در آن ردپای نظام سیاسی ما، کشور عراق و سایر کشورهای شیعه دیده می‌شود که کمک می‌کنند و تسهیلاتی را فراهم می‌کنند و از آن‌سو پدیده‌هایی دیده می‌شود که کاملا مردمی است و این تردید وجود دارد که آیا مردم خودشان می‌فهمند که تا حدی به سوی این پدیده سوق داده شدند؟ آیا متوجه این موضوع هستند؟ پرسش‌هایی از این دست در ذهن پژوهشگران ایجاد می‌شود و طول سفر و حتی پس از آن درگیر آنهاست.

احمد مسجدجامعی در مراسم رونمایی کتاب «روایت پیاده‌روی اربعین» بیان کرد: من چندین بار در پیاده‌روی اربعین به صورت فردی و گروهی شرکت کردم و هر دفعه در این پیاده‌روی به نکات و تجربیاتی دست پیدا کردم که شاید ثبت کردن آن جالب باشد و بعدا بتواند در برطرف کردن بعضی مسائل این پیاده‌روی مفید واقع شود. یکی از نکات مهم پیاده‌روی اربعین حس و حالی است که در این پدیده به افراد دست می‌دهد، شیوه‌ای که زائران در آن حضور پیدا می‌کنند و این پدیده دینی و فرهنگی را انجام می‌دهند، به عبارتی سادگی، صرفه‌جویی و همدلی در این پدیده بسیار مهم است.  

وی افزود: زائرانی که با ساده‌ترین امکانات سعی دارند به سفری زیارتی بروند که در آن سفر برخی نکات به چشم می‌آید که در یکی از سفرهایم به کربلا یکی از مسئولان عراقی نیز بر آن تاکید داشت. نخست این‌که چه قدر سعی می‌کنیم مسیر سفرمان را پاکیزه نگه داریم و آن را آلوده نکنیم، یعنی هر زائری زباله همراه خود را چگونه مدیریت می‌کند؟ طی مسیر چه قدر به محیط‌زیست احترام می‌گذارد و به آن ضرر نمی‌رساند.

عضو شورای شهر تهران ادامه داد: چه قدر در میان زائران طی سفر همدلی وجود دارد؟ هم سفره شدن با دیگران و هم صحبت شدن با آنها چه اندازه روی می‌دهد؟ در این هم سفری چه تعاملات و تاثیر و تاثر فرهنگی رخ می‌دهد؟ بین مردم عراق و مردم ما چه کنش فرهنگی مبادله می‌شود؟ وقتی مهمان سفره ساده آنها می‌شویم چه نکاتی در این همسفرگی و مهمان شدن وجود دارد؟

احمد مسجدجامعی گفت: پدیده پیاده‌روی اربعین یک پدیده دینی و فرهنگی است که نهادها و سازمان‌های زیادی درگیر آن می‌شوند و امکاناتی را فراهم می‌کنند تا زائران بتوانند مسیری را بهتر طی کنند و از امکانات سادهای نیز برخودار شوند، هر چند کشور میزبان نیز امکاناتی را در اختیار زائران قرار می‌دهد و بخشی از این امکانات توسط موکب‌های مردمی عراق انجام می‌شود، اما نباید فراموش کرد که بیش از چند میلیون زائر در پیاده روی اربعین وارد شهری می‌شوند که زیر یکی میلیون جمعیت دارد و یک دفعه انبوهی جمعیت به سوی کربلا سرازی می‌شوند که این زائران از امکانات همان شهر استفاده می‌کنند.  

در پایان این برنامه به مولفان کتاب لوح سپاس پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات اهدا شد.