سید محمد بهشتی گفت: ماسوالاتی داریم که اینها سوال نیستند بلکه صرفاً بهانه‌ای برای انجام پژوهش هستند.سوال باید مثل تشنگی باشد. اگر چنین حالتی باشد، هیچ چیز نمی‌تواند آن را رفع کند الا نوشیدن آب! ما در پژوهش‌هایمان دچار تشنگی نشده‌ایم به همین دلیل است که وقتی پژوهشی انجام می‌شود، ما احساس رفع تشنگی نمی‌کنیم.

آیین گشایش نخستین نمایشگاه «دستاوردهای پژوهشی پژوهشگاه‌ها و پژوهشکده‌های فرهنگی و هنری»، همزمان با هفته پژوهش، با هدف توجه به نقش مهم پژوهش‌های فرهنگی در ارتقا محصولات فرهنگی و نیز افزایش سهم آنها در حوزه سیاستگذاری فرهنگی و هنری کشور، یکشنبه ۲۸ آذر ۱۴۰۰ با حضور رئیس فرهنگستان هنر و جمعی از اهالی فرهنگ و هنر در فرهنگستان هنر برگزار ‌شد.

در بخش ابتدایی این برنامه عبدالحسین لاله رئیس پژوهشکده هنر فرهنگستان هنر نسبت به رسیدن عرصه پژوهش‌های فرهنگی و هنری به مرحله برگزاری نمایشگاه ابراز خرسندی کرد و آن را معادل دیدن چیزهایی قلمداد کرد که تاکنون دیده نشده است. او با بیان اینکه آغاز هر راه، همیشه سخت است، جایگاه پژوهش‌های هنری را نسبت به عرصه تولید و آموزش دراین حوزه بسیار نازل خواند و درباره آینده نمایشگاه دستاوردهای پژوهشی ابراز امیدواری کرد تا گامی در راستای توجه هرچه بیشتر به امر پژوهش و نیز ارتقای فرهنگ جامعه باشد.

در ادامه پازوکی دبیر اجرایی این برنامه، ریشه برگزاری این رویداد فرهنگی را، ترتیب‌دادن جلساتی در سال ۹۹ با مدیران پژوهشگاه‌های مختلف دانست با این هدف که درباره چالش‌های درون و برون‌ساختاری حوزه پژوهش‌های فرهنگی و هنری، همفکری و برای تخفیف آن‌ها راهکاری اندیشیده شود که برگزاری این نمایشگاه را اولین آن خواند. او درباره این نمایشگاه گفت: قطعاً این نمایشگاه، کف انتظارات ماست و ما امیدواریم این اولین قدم به یک جریان پایدار و تأثیرگذار در این عرصه تبدیل شود.

سید محمد بهشتی عضو پیوسته فرهنگستان هنر که در این برنامه حضور داشت، فقدان سوالات جدی در عرصه پژوهش‌های علوم انسانی را مهم‌ترین چالش این حوزه قلمداد کرد و اظهار داشت: پژوهش بدون سوال کار بی‌معنی و عبثی است. ممکن است شما بپرسید که مگر پژوهش بدون سوال هم می‌شود؟!، من می‌گویم بله می‌شود. ما سوالاتی داریم که اینها سوال نیستند بلکه صرفاً بهانه‌ای برای انجام پژوهش هستند. سوال باید مثل تشنگی باشد. اگر چنین حالتی باشد، هیچ چیز نمی‌تواند آن را رفع کند الا نوشیدن آب! ما در پژوهش‌هایمان دچار تشنگی نشده‌ایم به همین دلیل است که وقتی پژوهشی انجام می‌شود، ما احساس رفع تشنگی نمی‌کنیم.

او در ادامه با ارائه یک تعریف از فرهنگ، کار اصلی پژوهشگران این حوزه را یادآوری نسبت ما با این فرهنگ دانست و تصریح کرد: تعریف فرهنگ باید این باشد که دانایی حاصل از تعامل تاریخی انسان با محیطش، فرهنگ نام دارد. وقتی فرهنگ از جنش دانایی‌ست، یعنی یک مفهوم مجرد است که صورت ندارد اما در چیزهایی به ظهور درمی‌آید مثل میراث‌فرهنگی و ... . اگر ما در این حوزه مطالعه می‌کنیم، در حقیقت در مظاهر فرهنگ و هنر این کار را انجام می‌دهیم. بنابراین آن چیزی که در این مطالعات زنده است و در هر عصری به ما مربوط می‌شود، خود فرهنگ است که هم‌چنان زنده است وگرنه مظاهر فرهنگی ما زندانی زمان و مکان هستند. نسبت ما با این فرهنگ تقریباً یک و نیم قرن است که دچار اختلال شده است. ما مثل کسانی هستیم که دچار نسیان و آلزایمر شده‌ایم و دراین میان، کار پژوهشگران این است که به ما بگویند فرهنگ چیست و چه نسبتی با ما دارد. ما باید کاری کنیم که جامعه نسبت به فرهنگ خود، معاصر شود، نسبت به این فرهنگ، تولیدکننده شود و از طرفی هم، رویمان رو به آینده باشد. پس نیازمند سوال هستیم، سوالی که جنس آن وجودی باشد و خود پژوهشگر به آن مبتلا باشد. یکی از بزرگ‌ترین مشکلات ما در حوزه علوم‌انسانی این است که در این عرصه سوال وجود ندارد. حوزه علوم‌انسانی فراهم‌کننده مواد اولیه آشپزی‌ست اما عملاً آشپزی صورت نمی‌گیرد. آشپزی قرار است به یک گرسنگی پاسخ دهد ولی این اتفاق نمی‌افتد. ما نسبت به پژوهشگران گذشته امکانات بیشتری داریم. با همه شرایط سخت امکانات محدود، می‌توان کارهای بزرگ انجام داد.

داریوش مطلبی معاون پژوهشی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات سخنران بعدی این برنامه به برخی از مشکلات موجود در حوزه پژوهش‌های فرهنگی و هنری اشاره و خاطرنشان کرد: بخش اعظم پژوهش‌های ما، مسأله‌محور نیست و ناظر بر مسائل واقعی ما نیستند. مسأله دیگر این است که با وجود اینکه حوزه فرهنگ و هنر اهمیت بسیاری دارد، ما در این عرصه پژوهشگران زیادی نداریم به‌خصوص در عرصه هنر. سیلابس‌های درسی ما، پژوهشگر تولید نمی‌کند و همین باعث می‌شود دچار خلأهایی در حوزه پژوهش باشیم. موضوع دیگر، فقدان مسأله‌شناسی دقیق است؛ مسائل و اولویت‌های ما مشخص نیستند تا پژو.هش‌ها برمبنای آن‌ها صورت گیرند.

 فقدان سامانه جامع اطلاعاتی و وجود موازی‌کاری‌ها، جای خالی نقشه علمی برای پژوهش‌های فرهنگی هنری و تعریف ابتر رابطه بین صنعت و دانشگاه، ازجمله مسائل دیگری بود که او به آن‌ها اشاره کرد.

محمد یارزاده سرپرست موسسه صبا، حلقه مفقوده در حوزه پژوهش را به اشتراک‌نگذاشتن داده‌ها خواند و درباره نقش و کارکرد پژوهش عنوان کرد: رابطه به نسبت خوبی بین پژوهش و جامعه وجود ندارد. جامعه حرفه‌ای، جامعه آموزشی و جامعه پژوهشی هیچ‌گاه به هم وصل نمی‌شوند که رویدادهای این‌چنینی امید است بتوانند این مشکلات را مرتفع کنند. نقش و کارکرد پژوهش در نظام ارتباط، تولید، توزیع و آموزش مغفول است. ارتباط پژوهش و جامعه، یک ارتباط عرضی‌ست درحالی‌که رابطه آن‌ها باید یک رابطه طولی باشد. اگر درصد پژوهش را در برنامه‌ریزی توسعه کشور نگاه کنیم، ۷۵٪ است درحالی‌که درکشورهای توسعه‌یافته ۲۵٪ به بالا است. از همین‌جا ما می‌توانیم جایگاه پژوهش را درنظام قانون‌ساز و تصمیم‌ساز ببینیم. یکی از کارهایی که فرهنگستان هنر می‌تواند انجام دهد، انجام رایزنی و پیگیری‌ها با این دستگاه‌ها برای افزایش تخصیص سهم بودجه پژوهش است.

مهدی محمدزاده دانشیار دانشگاه هنر اسلامی تبریز، بزرگ‌ترین دغدغه در عرصه هنر را عدم پذیرش هنر به عنوان یک کالای لوکس دانست و با یادآوری نقش هنر به‌عنوان با پرستیژترین ژست دولتمردان ایران در طول تاریخ، یادآور شد: هنر یکی از ضرورت‌های انکارناپذیر حیات آدمی‌ست که هیچ‌گونه جایگزینی ندارد. هنر در طول تاریخ، با پرستیژترین ژست دولتمردان ایران بوده است. ای کاش ابتدا برای احیای این سنت دیرینه نزد دولتمردان امروز فکری شود و بعد، برای افزایش سهم آن در سبد مصرف مردم، سیاتگذاری شود! آسیب فرهنگی، آسیب لوبیا و پرتقال نیست که با کود و سایر محصولات وارداتی جبران‌ شود. نازایی فرهنگی، به طول عمر یک نسل جبران‌ناپذیر خواهد بود. سرمایه‌گذاری  فرهنگی و هنری، امری زودبازده نیست، بازگشت و بازدهی مالی ندارد. اما این سرمایه‌گذاری مانع از هزینه‌کردهای بعدی می‌شود. ما برای پژوهش‌های فرهنگی و هنری سرمایه‌گذاری می‌کنیم تا برای زندان و بزهکاری سرمایه‌گذاری نکنیم!

او با بیان اینکه آیین‌نامه‌های سنجه وزارت علوم درست نیستند، افزود: دانشگاه‌ها عضوهیأت‌علمی هنرمند جذب می‌کنند، یک بی‌هنر نیمه‌جان محقق صفت تحویل می‌دهند که نه تحقیق درست می‌داند و نه دیگر، اثری از هنر در جان او می‌ماند. از مقاله‌زدگی در عرصه پژوهش بپرهیزیم، انجام پژوهش صرفاً تولید مقاله نیست. پژوهش در عرصه هنر می‌تواند خلق یک اثر برجسته هنری باشد.

بهمن نامورمطلق رئیس فرهنگستان هنر در پایان این برنامه به ایراد سخن پرداخت و درباره نقاط ضعف حوزه پژوهشی اذعان کرد: پژوهش به ما امکان نگاه درازمدت و عمیق می‌دهد. ساحت پژوهش، آفرینش و اجرا باید مکمل هم باشند. پژوهش‌های موجود، رنکینگ‌محوروارتقامحور هستند. ما باید ببینیم چقدر پژوهش‌های ما محردم‌محور هستند و تا چه میزان به مردم تعهد دارند و می‌توانند مشکلات آن‌ها را رفع کنند. ما درحال تهی‌شدن از پژوهش راستین هستیم. پژوهش راستین، پژوهشی‌ست که سرنوشت مردم ما را تغییر دهد. اگر پژوهش نتواند این کار را انجام دهد، پژوهش راستینی نخواهد بود.

نکته دیگر این است که ما هم در نظریه و هم در ساختار پژوهش، مشکل داریم. نظریه پژوهش نداریم و آن را ازجاهای دیگر می‌آوریم. شاید در علوم دقیقه، ترجمه مفید باشد، اما در حوزه فرهنگ و هنر، ترجمه جواب نمی‌دهد. مسائل ما با مسائل غرب فرق می‌کند و اینجاست که باید هزینه کنیم. ما صورتبندی پژوهش هم نداریم. به کمیت توجه می‌کنیم، به کیفیت و انطباق آن با واقعیت، توجه نمی‌کنیم.

ما باید باور کنیم که نیاز به پژوهش داریم و اکنون این پژوهش بیمار است؛ تا باور نکنیم، بارور نخواهیم کرد.

گزارش از: فریبا رضایی