کتاب «تحلیلی نقادانه از پیمایش‌های ملی در ایران» در واقع نقدی بر پیمایش‌های ملی در ایران است. این نقد از ایده بازاندیشی الهام گرفته است که مطابق آن علوم اجتماعی باید دائماً در خود و در نسبتش با جامعه و مردم تامل کند.

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران(ایبنا) کتاب «تحلیلی نقادانه از پیمایش‌های ملی در ایران» نوشته فاطمه جواهری عضو هیئت علمی‌ گروه جامعه شناسی دانشگاه خوارزمی‌ به تازگی از سوی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات منتشر شده است. این پژوهش، در سومین دوره جشنواره پژوهش‌های فرهنگی وزارت ارشاد جایزه اثر برگزیده را به خود اختصاص داده است. در این یادداشت به چند پرسش درباره این کتاب پاسخ می‌دهیم:

کتاب درباره چیست؟

این کتاب به بررسی و نقد «پیمایش‌های ملی» در ایران می‌پردازد. پیمایش شکل رایج پژوهش کمّی در علوم اجتماعی است. پیمایش ملی معمولا به آن دسته پیمایش‌های اجتماعی اطلاق می‌شود که  از همه یا بیشتر استان‌های کشور دستکم یک شهر در نمونه تحقیق گنجانده شده باشد و به این اعتبار یافته‌های تحقیق کمابیش از قابلیت تعمیم به همه استانهای کشور برخوردار باشند. این شکل از پژوهش به سازماندهی نسبتا گسترده نیاز دارد و به طور معمول هزینه زیادی نیز مصروف گردآوری داده می‌شود. به همین دلیل، این پژوهش‌ها انتظار زیادی در میان محققان برانگیخته اند. سابقه اجرای این پیمایش‌ها در سال‌های پس از انقلاب به نیمه دهه هفتاد بازمی‌گردد. از آن زمان تاکنون پیمایش‌های ملی زیادی در ایران اجرا شده است. این کتاب به بررسی و نقد مهم ترین پیمایش‌های ملی ایران پرداخته است. 

کتاب پیمایش‌های ملی را از چه منظری نقد می‌کند؟

کتاب در واقع نقدی بر پیمایش‌های ملی در ایران است. این نقد از ایده بازاندیشی الهام گرفته است که مطابق آن علوم اجتماعی باید دائماً در خود و در نسبتش با جامعه و مردم تامل کند. نویسنده در فصل اول چارچوب کلی پژوهش را شرح می‌دهد و آن دسته پیمایش‌های ملی که آماج بررسی این کتاب است را به اختصار معرفی می‌کند. فصل دوم به گزارش تاریخی مفیدی از پیمایش‌های ملی در ایران و جهان اختصاص یافته است. فصل سوم معطوف به ارزیابی روش شناختی یا به قول نویسنده درونگرایانه پیمایش-های ملیِ منتخب این تحقیق است. فصل چهارم به تحلیل نسبت پیمایش‌های ملی با نظام دانش در ایران می‌پردازد؛ برپایه این پرسش که این پیمایش‌ها به چه میزان در علوم اجتماعی و در شناخت فرهنگ و جامعه ایران سهیم بوده اند. نویسنده در فصل بعدی دلمشغول ارزیابی سویه‌های سیاستگذارانه پیمایش‌های ملی در ایران است. این پیمایش‌ها با بودجه دولتی اجرا می‌شوند و مخاطب اولیه آنها مسئولان نهادهای دولتی اند. بنابراین نویسنده کتاب طرح این پرسش را ضروری می‌داند که یافته‌های این پیمایش‌ها چقدر بر فرایندهای سیاستگذاری فرهنگی و اجتماعی موثر بوده اند. پاسخ البته این است که تاثیر چندانی در کار نبوده. واکاوی دلایل این امر یکی از مضمون‌های اصلی این فصل است. در نهایت کتاب با «سخن آخر» خاتمه می‌یابد. این فصل علاوه بر جمع بندی مباحث کتاب، حاوی پیسنهادهای نویسنده نیز هست. مهم-ترین این پیشنهادها دردسترس قرار دادن و نقدپذیرکردن پیمایش‌های ملی از طریق طرح و نقد آنها در عرصه عمومی‌علمی‌است.

پیوست نسبتا مفصل کتاب حاوی چه مطالبی است؟

از جمله مزایای کتاب، جستارها یا به قول نویسنده تک نگاشت‌های انتقادی است که شماری از محققان اجتماعی درباره پیمایش‌های ملی مهم در ایران نگاشته اند. اگر مولف در متن کتاب، پیمایش‌های ملی را از جنبه‌های گوناگون ارزیابی می‌کند، در پیوست همان پیمایش‌ها در قالب فرمی‌متفاوت به قلم محققان مختلف نقد شده اند. این بخش حاوی نقدهایی خواندنی بر پیمایش ملی دینداری در ایران، پیمایش‌های ملی سرمایه اجتماعی (دو پیمایش وزارت کشور و دانشگاه علوم بهزیستی)، پیمایش ملی «وضعیت اجتماعی، فرهنگی، اخلاقی جامعه ایران» و سایر پیمایش‌های ملیِ مورد بررسی در این تحقیق است.

گذشته از آنکه این پژوهش اولین در نوع خود به شمار می‌رود، مسأله‌مند بودن، هدف‌مند بودن و روش‌مند بودن، ویژگی کتاب است. تلاش همزمان برای تحلیل مساله هم در سطح فنی و روش شناختی و هم در پیوند با نظام دانش و نظام سیاستگذاری درخور توجه است. مصاحبه با تقریباً همه مجریان پیمایش‌های ملی و نیز بسیاری از سفارش دهندگان این پیمایش‌ها دیگر امتیاز این پژوهش است. البته روشن است که به عنوان نخستین تلاش و نیز به سبب تنوع حوزه‌های موضوعیِ این پژوهش که عملا سه پژوهش مجزا- اما مرتبط- را در قالب یک اثر جمع کرده است، این پژوهش ناگزیر از عمق بخشیدن به تحلیل‌های خود در همه این عرصه‌ها بازمانده است. اما در مجموع، تردیدی نیست که با یک اثر پژوهشی جدی روبرو هستیم.

مخاطب کتاب کیست؟

هرچند مطمئنا مخاطب اصلی کتاب، پژوهشگران اجتماعی و به ویژه محققانی هستند که از روش پیمایش استفاده می‌کنند، اما این کتاب می‌تواند توجه گروه بسیار وسیع تری از مخاطبان را جلب کند. از یک سو، این کتاب برای همه کسانی که به تحولات نظام دانش در ایران علاقه دارند و درگیر مقولاتی مانند «سیاستگذاری علم» هستند حرف‌هایی برای گفتن دارد. از سوی دیگر به یک معنا همه پژوهشگران و تحلیل گران اجتماعی و سیاسی و حتی آنانکه به تحولات چند دهه اخیر علاقه مندند می‌توانند در زمره مخاطبان این کتاب باشند زیرا کتاب چه از خلال گفته‌های مصاحبه شوندگان و چه در میان تحلیل‌های مولف نکات جالبی درباره نظام دانش و نظام سیاستگذاری و تغییرات فرهنگی و اجتماعی و منطق و الگوی حاکم بر نهادهای سیاستگذار و ذهنیت سیاستگذاران و مدیران فرهنگی و اجتماعی کشور مطرح می‌کند.