انسجام و همبستگی ملی با امنیت، دارای یک رابطه دوسویه است. تمام تلاش شقوق مختلف امنیت اعم از امنیت فرهنگی، این است که بتواند اتحاد و انسجام ملی، در همه ابعاد آن را حفظ و نگهداری کند. هدف امنیت فرهنگی ایجاد و حفظ انسجام و همبستگی فرهنگی-اجتماعی پایدار در یک کشور است و لذا این امر گاهی از طریق رصد و شناسایی تهدید کننده‌های انسجام و همبستگی صورت می‌گیرد و گاهی از طریق رصد مقوّم‌های انسجام و همبستگی فرهنگی- اجتماعی انجام می‌شود. در عصر و زمان حاضر یکی از مقوّم‌های عملیاتی افزایش انسجام و همبستگی فرهنگی- اجتماعی در کشورها، استفاده از «مسیرهای فرهنگی» (Cultural Routes) است. «مسیرهای فرهنگی بیانگر فرآیندهای تعاملی، پویا و درحال تحول پیوندهای بین فرهنگی انسانی است که نشان‌دهنده تنوع غنی مشارکت مردمان مختلف در میراث فرهنگی است».[1] قدم اول برای بیان دقیق‌تر نقش مسیر‌های فرهنگی در ارتقاء و تقویت امنیت فرهنگی، تعریف و تبیین خود این مفهوم است.

 مسیرهای فرهنگی

در نتیجه توسعه علوم حفاظت از میراث فرهنگی ملموس و غیرملموس، مفهوم جدید «مسیر‌های فرهنگی» سیر تحول اندیشه‌ها را با توجه به چشم‌انداز دارائی‌های فرهنگی و همچنین اهمیت روزافزون ارزش‌های مرتبط با موقعیت و مقیاس سرزمینی آنها را نشان داده و ساختار کلان میراث را در سطوح مختلف آشکار می‌کند. این مفهوم،الگویی را برای اخلاق جدید حفاظت معرفی می‌کند که این ارزش‌ها را میراث مشترکی می‌داند که فراتر از مرزهای ملی است و نیازمند تلاش مشترک است. مسیر‌های فرهنگی با احترام به ارزش ذاتی هر عنصر منفرد، ارزش همه عناصر آن را به‌عنوان اجزای اساسی یک کل می‌شناسد و بر آن تأکید می‌کند. مسیر‌های فرهنگی همچنین با نشان‌دادن مفهوم اجتماعی معاصر از ارزش‌های میراث فرهنگی، به‌عنوان منبعی برای توسعه اجتماعی و اقتصادی پایدار محسوب می‌شوند.[2]

مسیر‌های فرهنگی، هر مسیر ارتباطی اعم از زمینی، آبی یا هر نوع دیگری که از نظر فیزیکی محدود است را شامل شده و همچنین دارای ویژگی‌های پویایی و عملکرد تاریخی خاص خود برای خدمت به یک هدف خاص و به‌طور واضح تعیین‌شده است که باید شرایط زیر را داشته باشد:

الف)  باید از تحرکات تعاملی مردم و همچنین مبادلات چندبُعدی، مستمر و متقابل کالاها، ایده‌ها، دانش و ارزش‌های بین مردم، کشورها، مناطق یا قاره‌ها در دوره‌های زمانی قابل توجهی ناشی شده و منعکس کننده آنها باشد.

ب) بنابراین باید بارورسازی متقابل فرهنگ‌های آسیب‌دیده و فراموش شده را در مکان و زمان ترویج دهد، البته به همان صورت که در میراث ملموس و هم در میراث ناملموس آنها منعکس شده است.

ج) باید روابط تاریخی و ویژگی‌های فرهنگی مرتبط با وجود خود را در یک سیستم پویا ادغام کرده باشد.[3]

مسیر‌های فرهنگی همچنین حاوی ۵ عنصر به شرح ذیل هستند:

زمینه: مسیر‌های فرهنگی در یک بافت طبیعی و یا فرهنگی رخ می‌دهند که بر آن تأثیر می‌گذارند و به توصیف و غنی‌سازی ابعاد جدید به عنوان بخشی از یک فرآیند تعاملی کمک می‌کنند.

محتوا: یک مسیر فرهنگی لزوماً باید توسط عناصر ملموسی که گواهی بر میراث فرهنگی آن باشد و تأیید فیزیکی وجود آن را ارائه دهد، پشتیبانی شود. هر عنصر ناملموسی در خدمت معنا و مفهوم‌دادن به عناصر مختلفی است که کل را تشکیل می‌دهند.

اهمیت بین‌فرهنگی به عنوان یک کل: مفهوم مسیر فرهنگی بر ارزشی به‌عنوان یک کل دلالت می‌کند که از مجموع اجزای آن بیشتر است و به مسیر معنی می‌دهد.

خصلت پویا: مسیر‌های فرهنگی علاوه بر ارائه شواهد فیزیکی از مسیر تاریخی خود، همراه با عناصر میراث فرهنگی، عاملی پویا است که به‌عنوان هادی یا کانالی عمل می‌کند که تأثیرات فرهنگی متقابل از طریق آن جاری شده است.

محیط: مسیر فرهنگی ارتباط تنگاتنگی با موقعیت آن دارد و بخشی جدایی ناپذیر از آن را تشکیل می‌دهد.[4]

در ضمن، مسیر‌های فرهنگی را می‌توان به شرح زیر طبقه‌بندی کرد:

با توجه به محدوده سرزمینی آنها: محلی، ملی، منطقه‌ای، قاره‌ای یا بین قاره‌ای.

با توجه به گستره فرهنگی آنها: در یک منطقه فرهنگی معین یا گسترش یافته در مناطق مختلف جغرافیایی که فرآیندی از تأثیرات متقابل را در شکل‌گیری یا تکامل ارزش‌های فرهنگی مشترک داشته یا دارند.

بر اساس هدف یا کارکردشان: اجتماعی، اقتصادی، سیاسی یا فرهنگی. این ویژگی‌ها را می‌توان در یک زمینه چند بعدی به اشتراک گذاشت.

با توجه به مدت زمان آنها: آنهایی که دیگر استفاده نمی‌شوند در مقابل آنهایی که تحت تأثیر مبادلات اجتماعی-اقتصادی، سیاسی و فرهنگی به توسعه خود ادامه می دهند.

با توجه به پیکربندی ساختاری آنها: خطی، دایره‌ای، صلیبی، شعاعی یا شبکه‌ای.

با توجه به محیط طبیعی آنها: زمین، آب، مختلط یا سایر محیط‌های فیزیکی.[5]

در نظر گرفتن مسیر‌های فرهنگی به‌عنوان یک مفهوم یا مقوله جدید با سایر دسته‌ها یا انواع دارایی‌های فرهنگی - بناها، شهرها، مناظر فرهنگی، میراث صنعتی و غیره - که ممکن است در مدار یک مسیر‌ فرهنگی معین وجود داشته باشند، تضاد یا همپوشانی ندارد. این مفهوم به‌سادگی آنها را در یک سیستم مشترک قرار داده و اهمیت آنها را افزایش می‌دهد. این چارچوب یکپارچه، میان رشته‌ای و مشترک، روابط جدیدی را بین آنها با استفاده از دیدگاه علمی نوآورانه ایجاد می‌کند که بینشی چند جانبه، کامل‌تر و دقیق‌تر از تاریخ ارائه می‌دهد. این رویکرد نه تنها درک و ارتباط بین مردم جهان را تحریک می‌کند، بلکه همکاری برای حفظ میراث فرهنگی ملموس و غیرملموس را افزایش می‌دهد.

هدف مسیر‌های فرهنگی این است که با سفر در فضا و زمان نشان دهد که چگونه میراث کشورها و فرهنگ‌های مختلف به یک میراث فرهنگی مشترک کمک می‌کند. مسیر‌های فرهنگی بایستی مبیّن اصول بنیادین یک ملّت باشد. همانگونه که به ادعای اتحادیه اروپا، مسیر‌های فرهنگی اروپا مبیّن اصول بنیادین اتحادیه اروپا یعنی؛ حقوق بشر، دموکراسی فرهنگی، تنوع فرهنگی و هویت، گفتگو، تبادل متقابل و غنی‌سازی در سراسر مرزها و قرن‌ها هستند.[6] مسیر‌های فرهنگی به دنبال تقویت پتانسیل مسیر‌های فرهنگی برای همکاری فرهنگی، توسعه پایدار سرزمینی و انسجام فرهنگی-اجتماعی، با تمرکز ویژه بر موضوعات دارای اهمیت نمادین برای وحدت، تاریخ، فرهنگ و ارزش‌های یک ملّت است. مقاصد کمتر شناخته‌شده این امر به تقویت بعد دموکراتیک تبادل فرهنگی و گردشگری از طریق مشارکت شبکه‌ها و انجمن‌های مردمی، مقامات محلی و منطقه‌ای، دانشگاه‌ها و سازمان‌های حرفه‌ای کمک می‌کند. همچنین از طریق برنامه‌های گردشگری مبتنی بر موضوع و پروژه‌های فرهنگی به حفظ میراث فرهنگی کشورها کمک می‌شود.[7]

برای ایجاد مسیر‌های فرهنگی لازم است به باید‌های سیاستی و عملیاتی آن توجه شود. یکی از موارد لازم، تولید ادبیات در این خصوص است. افراد هرگز در موضوعی که به آن آگاهی ندارند مشارکت نمی‌کنند. بنابراین در جهت افزایش آگاهی مردم و مسئولان نسبت به مسیر‌های فرهنگی ناچار از تولید ادبیات هستیم، لاجرم بخشی از این ادبیات باید در قالب ترجمه صورت گیرد. یکی از کتاب‌های بسیار مفید در خصوص مسیر‌های فرهنگی که جنبه سیاستگذاری و عملیاتی بسیاری قوی دارد، کتابی است تحت عنوان «مدیریت مسیرهای فرهنگی: از نظریه تا عمل»(Cutural Routes management: from theory to practice) که در سال ۲۰۱۵ توسط شورای اروپا (Council of Europe) منتشر شد.

به‌منظور کمک به مسیرهای فرهنگی برای مرتفع ساختن چالش‌ها و ایجاد همکاری مؤثرتر ملی و فراملی و به‌کارگیری ظرفیت آنها به‌عنوان مبنایی برای توسعه گردشگری فرهنگی، اقدام متمرکز در پنج حوزه اصلی توصیه می‌شود:۱-  ظرفیت‌سازی۲- حکمرانی شبکه‌ ۳- ارزیابی عملکرد ۴- تصویر برند و بازاریابی ۵- همکاری با ذینفعان اصلی.[8]  

مسیرهای فرهنگی یک پروژه بسیار کلان است که بدون همکاری قوی و نزدیک بین‌دستگاهی قطعا با شکست مواجه می‌شود، بنابراین حتماً نیاز است که در سطح ملی، شورایی با عنوان «شورای سیاستگذاری مسیرهای فرهنگی» با عضویت فعال وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها و نهادهای مختلف تشکیل گردد.

سخن آخر: نقش مسیر‌های فرهنگی در تقویت امنیت فرهنگی  ایران

هرگونه شواهد فرهنگی اعم از مادی و غیرمادی جمهوری اسلامی ایران، تهدیدی برای استکبار جهانی است، چرا که استکبار جهانی، فرهنگ اسلامی- ایرانی را تهدیدکننده هژمونی فرهنگی خویش می‌بیند و لذا نه تنها به دنبال تجزیه ، بلکه به دنبال«نیستی فرهنگی» جمهوری اسلامی ایران است و لذا فرهنگ، تاریخ، زبان و فضای معنوی ایران هدف اصلی این همآورد فرهنگی هستند. بایستی توجه داشته باشیم که پاک کردن، تحریف و به فراموشی سپردن گذشته یک ملت پیش‌نیاز کنترل اجتماعی او از سوی دیگران است، لذا احیای فرهنگی، یکی از شیوه‌های مقابله با جنگ ترکیبی غرب علیه کشورمان است. استکبار با روایت‌های مخرب خویش در پی تضعیف انسجام فرهنگی-اجتماعی ایران است و برای مقابله با آن ناچار از مشارکت جامعه مدنی، بخش خصوصی و بخش دولتی هستیم. در این میان برنامه‌های فرهنگی یکی از اساسی‌ترین تلاش‌ها جهت ایمنی آینده جمهوری اسلامی ایران در قبال استکبار است و لذا سیاست‌های هویتی به رونق زندگی فرهنگی ملی کشورمان کمک شایانی خواهد کرد. معادله هویت ملی مساوی با امنیت ملی و یا واضح‌تر بگویم هویت فرهنگی مساوی با امنیت فرهنگی را هرگز نبایستی فراموش کرد.

از آنچه در خصوص مسیرهای فرهنگی گذشت، متوجه می‌شویم که تاکید بر حفظ و پاسداشت عناصر هویت‌ساز خصوصا آن عناصری که هویت مشترک یک ملت و کشور را برمی‌سازند اعم از تاریخ، زبان، رسوم، ارزش‌ها و در یک کلام تمام دارائی‌های فرهنگی ملموس و غیرملموس، رسالت اساسی و اصلی طرح‌ها و پروژه‌های مسیرهای فرهنگی است، چرا که همین عناصر هویت‌ساز هستند که موجبات انسجام و همبستگی فرهنگی-اجتماعی ملل را فراهم می‌سازند و لذا می‌تواند این موضوع در خدمت تقویت و ارتقاء امنیت فرهنگی جمهوری اسلامی ایران  قرار گیرد، البته با رعایت بایسته‌هایی از جمله:

۱- موضوع مسیرهای فرهنگی در حوزه داخل کشور باید معرف ارزش‌های مشترک ایرانی- اسلامی حداقل دو قومیت یا دو استان و در حوزه بین‌الملل ارزش‌های مشترک ایرانی- اسلامی و یا اسلامی دو یا چند کشور باشد. 

۲- موضوع مسیرهای فرهنگی باید توسط گروه‌هایی از کارشناسان چند رشته‌ای از مناطق مختلف ایران تحقیق و توسعه یابد تا اطمینان حاصل شود که فعالیت‌ها و پروژه‌هایی که آن را نشان می‌دهند بر اساس اجماع بوده و عدالت و برابری در انتخاب آنها رعایت شده است.

۳- موضوع مسیرهای فرهنگی باید گویای حافظه، تاریخ و میراث ایرانی- اسلامی باشد و به وحدت و انسجام ملی کشور خدمت کند.

۴- موضوع مسیرهای فرهنگی باید خود را برای تبادلات فرهنگی و آموزشی برای جوانان و از این رو با ایده‌ها و نگرانی‌های حکمرانی جمهوری اسلامی ایران در این زمینه‌ها منطبق باشد.

۵- موضوع مسیرهای فرهنگی باید اجازه توسعه ابتکارات و پروژه‌های نمونه و نوآورانه در زمینه گردشگری فرهنگی و توسعه فرهنگی پایدار ایرانی - اسلامی را بدهد.

در انتها از جمله مسیرهای فرهنگی که می‌تواند عمق امنیت فرهنگی ایران را در حوزه بین‌الملل افزایش دهد و شایسته است محل توجه باشد موارد ذیل است:

۱- جادّه رضوی: که می‌تواند از شهر مدینه النّبی در عربستان شروع و به  شهر مشهد مقدس ختم شود. یعنی مسیری که امام رضا^(ع) بین این دو شهر طی کردند که عراق را نیز شامل می‌شود.

۲- جادّه مولانا: این جادّه از بلخ در افغانستان شروع و به قونیه ختم می‌شود و البته شامل ایران و تاجیکستان هم ‌می‌گردد چرا که مولانا در هر ۴ کشور بوده است. البته زندگی بعضی از بزرگان دیگر نیز این ظرفیت را دارد که برای آنها مسیر فرهنگی تعریف شود مانند: جادّه امام خمینی، جادّه ابن سینا و... .

۳- جادّه اربعین: بین شهر دمشق تا مدینه که مسیر بازگشت کاروان کربلا به مدینه است.

۴- جادّه مقاومت: بین ایران، سوریه، لبنان و عراق که مسیر حرکت سردار سلیمانی بوده است.

به هر حال مخلص کلام، تاکید مجدد بر این است که مسیرهای فرهنگی، ظرفیت ارتقاء و تقویت امنیت فرهنگی جمهوری اسلامی ایران را دارند به شرطی که با درایت و دقت تعریف شوند. 

منابع

[1]-  https://www.icomos.org/images/DOCUMENTS/Charters/culturalroutes_e.pdf

[2]  - https://www.icomos.org/images/DOCUMENTS/Charters/culturalroutes_e.pdf

[3]  - https://www.icomos.org/images/DOCUMENTS/Charters/culturalroutes_e.pdf

[4]  - https://www.icomos.org/images/DOCUMENTS/Charters/culturalroutes_e.pdf

[5]  - https://www.icomos.org/images/DOCUMENTS/Charters/culturalroutes_e.pdf

[6]  - CULTURAL ROUTES OF THE COUNCIL OF  EUROPE10TH ANNUAL ADVISORY FORUM. https://rm.coe.int/forum-concept-note/1680a38587

[7]  -https://www.coe.int/en/web/culture-and-heritage/cultural-routes

[8]  - Impact of European Cultural Routes on  SMEs’ innovation and competitiveness. https://rm.coe.int/1680706995