«نشر، فرصت‌ها و  تهدیدهای مداخله حاکمیتی»

اشاره: در هدفگذاری کلی برنامه تحول وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در دولت دوازدهم، مقوله «گسترش گفتگوهای فرهنگی» مورد توجه قرار گرفته است. در مسائل ۹ گانه برنامه تحول وزارتخانه، از یک سو، بر مسئله «فقدان گفتگوهای سازنده و فراگیر» تصریح شده و از سوی دیگر مسئله «نقش کمرنگ اهالی فرهنگ و هنر، صاحب‌نظران و مؤسسات و گروه‌های عرصه فرهنگ» مورد توجه قرار گرفته است. حاصل برایند این دو مسئله این سوال را پیش‌رو قرار داد که چگونه می‌توان گفتگوهای فرهنگی را به مدد بهبود سیاستگذاری و تصمیم‌گیری در عرصه فرهنگ و هنر فرا خواند؟

بر این اساس، طرح عملیاتی نخست در کلان برنامه گفتگوهای فرهنگی، با هدف «تقویت نقش‌ها، فعالیت‌ها و تصمیم‌های حاکمیتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از رهگذر گفتگوهای فرهنگی» طراحی و وارد مرحله اجرا شده است. در این طرح، گفتگوهایی در سه سطح تعریف شده است که سطح دوم آن گفتگوهای ده سازمان و معاونت‌های تابعه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با صاحبان فکر و اندیشه و تجربه است. مقرر است این گفتگوها روزهای سه‌شنبه هر ماه و با عنوان «سه‌شنبه‌های گفتگو» برگزار شود.

اولین نشست سه‌شنبه‌های گفتگوی فرهنگی معاونت فرهنگی با موضوع «نشر، فرصت‌ها و تهدیدهای مداخله حاکمیتی» با دبیری آقای عربشاهی، سه‌شنبه ۲۴ مهر ۱۳۹۷ در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار شد. در این نشست مواردی مورد بحث و گفتگو قرار گرفت که مهم‌ترین آن‌ها به شرح زیر است:

-خلاقیت و فرهنگ از جمله چاپ و نشر کتاب جزئی از کالای عمومی محسوب می‌شود و این کالای عمومی باید برای حفظ میراث به‌کار گرفته شود که این مسأله نمی‌تواند صرفاً در دست بخش خصوصی باشد. پس چون کتاب جزئی از کالای عمومی است دولت باید در آن دخالت کند که این دخالت هم لازم است هم ضروری. اما چگونگی این دخالت باید مورد بحث قرار گیرد که در این راستا وزارت ارشاد می‌تواند از امکانات وزارتخانه‌ای خود استفاده کند و به‌طور مثال با استفاده از امکانات وزارتخانه‌های دیگر ازجمله وزارت آموزش و پرورش و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری امر چاپ و نشر را ارتقا دهد.

-در امر نشر، وضعیت موجود خیلی روشن و شفاف نیست و باید بدانیم ناشران دولتی، دانشگاهی و خصوصی چه نسبتی با نشر ایران دارند؟ دو مشکلی که در زمینه ناشران دولتی وجود دارد این است که: ۱) گزارش رسمی از عملکرد آن‌ها وجود ندارد. ۲) هیچ سیستم نظارتی روی آن‌ها اعمال نمی‌شود. در صورت مشخص شدن این وضعیت، بهتر و راحت‌تر می‌توان تصمیم گرفت.

-در حال حاضر در یک شرایط خلأ، زندگی و تصمیم‌گیری می‌کنیم. نه داده‌های موردی وجود دارد و نه داده‌های کلان که بتواند در این شرایط راهگشا باشد. مسأله اصلی مداخله دولت در نشر نیست، مسأله حفظ خود نشر است چه در شرایط اقتصادی و فرهنگی کنونی و چه در هجمه‌ای که فضای مجازی ایجاد کرده است.

 - دو مسأله عاجل در حوزه نشر وجود دارد: ۱)آسیب‌شناسی وضع موجود باید خیلی دقیق انجام شود و تمامی افراد اعم از گروه‌های ذی‌نفع، دانشگاه و گروه‌های فشار، گروه‌های مداخله‌گر و ... بتوانند حوزه‌های مورد وفاق و عدم وفاق را تعریف کنند؛ سپس با محوریت آن‌ها به راه‌حل بیاندیشند. ۲)شفاف‌سازی قواعد و مقررات در یک فضای گفتگوی عمومی صورت گیرد که این شفاف‌سازی می‌تواند از طریق سایتی صورت گیرد که ممیز نظر خود را در آن بگذارد، ناشر و مولف بتوانند در آن اعتراض عمومی کنند، استادان و متخصصان بحث کنند و نهایتاً امر گردآوری داده‌ها بدون داشتن هزینه‌ای صورت گیرد و در نهایت بتوان به یک ادراک روان‌شناسی اجتماعی از معیارهای ممیزی واژگانی و معنایی رسید.

- نکته بسیار مهم در رابطه با ممیزی این است که موجب یک مجادله بی‌نتیجه برای دولت است. درحال حاضر نظم حقوقی حاکم بر قلمرو کتاب به‌شدت مختل و ناکارامد است و این اختلال موجب بروز بی‌نظمی شده است. آن چیزی که باید مورد توجه قرار گیرد، تلاش برای سازگار کردن نظام حقوقی کتاب و نشر با واقعیت‌های موجود است. واقعیت‌های موجودی که اقتدار تمام‌عیار دولت بر فرآیند تولید و مصرف کتاب را از بین برده است.

- هراقدامی که بخواهد برای وضعیت کتاب و نشر صورت گیرد، یک شرط مقدم دارد: ایجاد یک ساخت و صورتبندی حقوقی که دو نکته در آن اهمیت بسیار دارد: ۱) تعدیل ممیزی: حداقل کاری که می‌توان برای یک ممیزی انجام داد، این است که آن را از وضعیت پنهان خارج کنیم؛ این آشکارسازی قابلیت بازدارندگی دارد. ۲) تقویت و توسعه نهادهای صنفی حوزه کتاب و نشر؛ باید اقداماتی ترتیب داد تا نویسندگان نیز بتوانند تشکل‌های قدرتمند خود را داشته باشند.

- اگر بخواهیم دانشگاهیان و مسأله نشر را آسیب‌شناسی کنیم باید چند موضوع را مورد بحث و بررسی قرار دهیم: ۱) ممیزی: یکی از مسائل اساسی است که امکان برداشتن آن و عدم نظارت دولت ممکن نیست بلکه باید راجع‌به بهتر کردن آن بحث کرد. ۲) کپی‌رایت: اولین مسأله نشر ایران که در سطح جهانی نیز هنوز ابهام دارد، مسأله کپی‌رایت است که باید حل شود. ۳) توزیع: هنوز مسأله توزیع نشر ایران حل نشده است و اکثر مردم در جریان خیلی از کتاب‌هایی که چاپ می‌شوند، قرار نمی‌گیرند. ۴) نقد: از دیگر مشکلات نشر ایران، مسأله نقد است که ما در ایران به دلیل اینکه مبتلا به نوعی دورویی یا به‌عبارتی دچار یک اسکیزوفرنی فرهنگی هستیم، با فقدان نقد مواجه‌‌ایم که در این زمینه دانشگاهیان باید نقش جدی داشته باشند. ۵) کتاب‌سازی: مشکل دیگر حوزه نشر، کتاب‌سازی است که در ایران بیداد می‌کند.

- پیوستن به قراردادها و کنوانسیون‌های کپی‌رایت بین‌المللی، نیازمند داشتن یک مقدماتی است و آن اینکه ما در داخل، قوانین ملی خود را رعایت کنیم. درحالی که در حال حاضر ما با مسائلی مثل قاچاق کتاب، سرقت ادبی، سرقت محتوا، فضای مجازی و ... مواجه هستیم.

- «اتحادیه سراسری ناشران ایران» حاصل اجتماع چند شرکت تعاونی در سطح استان‌ها است که ماهیت تجاری دارند. مطالبات آن‌ها تقلیل‌یافته به مطالبات مالی است. این اتحادیه‌ها به جای داشتن رویکرد «تعامل»، از رویکرد «تبعیت» پیروی می‌کنند. بنابراین درعرصه کتاب و نشر یک نهاد مستقل مردمی نداریم.

- نظام ارشاد یک نظام مصالحه‌ای است نه مداخله‌ای؛ بهترین کاری که وزارت ارشاد می‌تواند انجام دهد این است که از نظام مداخله فاصله گیرد و به نظام مصالحه نزدیک شود. چراکه نظام مصالحه خوب، می‌تواند خیلی از مشکلات را حل کند. ازجمله مسائلی که می‌توان از طریق همین نظام مصالحه حل کرد، «مسأله رانتی» است که همه به‌نوعی به آن وصل‌اند.

- نفس مداخله در سیستم حکومتی ما به‌جا می‌باشد اما باید دانست که برای انجام کارهای بزرگ معمولاً برنامه‌ریزی‌های چندساحتی نیاز است. که در این زمینه وزارت ارشاد دچار نوعی خلأ است و سازمان‌ها و وزارتخانه‌هایی که باید به شکل موازی با وزارت ارشاد همکاری و آن را در اجرای برنامه‌هایش یاری کنند، اغلب نقش مخل برنامه را دارند.

- همه نحله‌های فکری باید امنیت داشته باشند و دولت صرفاً از عده‌ای خاص از ناشران حمایت نکند. وزارت ارشاد باید همانگونه که جلسات مختلفی را با ناشرین برگزار می‌کند می‌بایست بخش دیگر جلسات را با سایر وزارتخانه‌ها، نهادهای امنیتی، سپاه، حوزه‌های علمیه و... داشته باشد و قوانین و ضوابط موجود در مورد حیطه فعالیت ناشران را، شفاف‌سازی کند.

تنظیم گزارش: فریبا  رضایی (کارشناس روابط عمومی)

گزارش تصویری