دومین نشست از سلسله نشست‌های «اثربخشی تولیدات قرآنی برای کودکان» با محوریت آموزش مفاهیم اخلاقی به کودکان و با حضور حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی خسروی (مدیرکل دفتر آموزش و برنامه‌ریزی معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی)، مریم قاسم احمد (معاون آموزش و برنامه­‌ریزی اداره کل آموزش و برنامه‌ریزی معاونت قرآنی وزارت ارشاد)، سیدعلی محمدرفیعی (پژوهشگر حوزه دین، ادبیات و هنر) و فهیمه شاداب‌مهر (مشاوره خانواده و پژوهشگر حوزه کودک) دوشنبه ۲۳ دی ۱۳۹۸ به همت معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.
به گزارش ایکنا؛ در ابتدای این نشست، مریم قاسم احمد، به بیان اهداف برگزاری این نشست پرداخت و گفت: در این نشست به دنبال یافتن پاسخ برای سوالاتی در مورد آموزش مفاهیم اخلاقی به کودکان، اولویت‌ها و شیوه‌های این آموزش هستیم.
در ادامه سیدمحمدعلی رفیعی، پژوهشگر حوزه دین، ادبیات و هنر طی سخنانی با اشاره به اینکه بیشتر بر روی راهکارهای اثربخشی تولیدات قرآنی برای کودکان صحبت خواهد کرد، به شناسایی ۱۰ مورد برای اثربخشی بهتر تولیدات قرآنی برای کودکان اشاره کرد و گفت: اولین مورد توجه به روانشناسی رشد و روانشناسی رشد دینی و معنوی مخاطب است که پژوهش‌هایی در این مورد در ایران و جهان صورت گرفته است.
وی با اشاره به اینکه مخاطب قرآن عام است و هیچ محدودیتی برای مخاطب در قرآن مورد توجه نیست، افزود: هرچند برخی روایات در مورد آموزش ندادن برخی آیات به گروه‌های خاص سنی و جنسی وجود دارد، اما این روایات مستند نیستند. بر همین اساس، همه گروه‌ها می‌توانند قرآن را بخوانند و از آن بهره‌مند شوند و محدودیتی برای شنیدن و خواندن برای هیچ گروهی وجود ندارد. البته این به معنای بهره بردن یکسان همه گروه‌ها از قرآن کریم نیست.
رفیعی با تأکید بر اینکه مفاهیمی در قرآن کریم وجود دارد که برای کودکان قابل فهم نیست، بیان کرد: اولین مسئله از این دست، مربوط به مسائل جنسی است. با توجه به فهمی که کودک از این مسئله ندارد، مطرح کردن مسائل مربوط به این حوزه برای انها فایده‌ای ندارد. مسائل پیچیده سیاسی که در قرآن به آنها اشاره شده است یا مواردی همچون زهر خوردن ائمه(ع) نیز از جمله مسائلی هستند که برای کودکان قابل فهم نبوده و لذا طرح چین مفاهیمی برای آنها فایده ندارد. مسائل مربوط به سطح بالای عرفانی و حکمی مخصوصاً در سنینی که کودک نیاز عاطفی شدیدی دارد نیز از جمله این موارد است.

این پژوهشگر حوزه دین و هنر دومین موضوع شناسایی شده در زمینه اثربخشی محتواهای قرآنی و اخلاقی برای کودکان را توجه به خود قرآن و روایات معتبر معرفی کرد و افزود: برخی مواقع در تفسیر قرآن کریم نیاز هست تا به روایات مراجعه کنیم، از آنجا که در برخی روایات اسرائیلیات وارد کتاب‌ها اهل سنت و در ادامه اهل تشیع شده است، لذا استناد به این قبیل روایات برای ارائه مفاهیم اخلاقی به کودکان صحیح نیست و نباید مورد استفاده قرار گیرد. صرف اینکه یک متن صحیح باشد، نمی‌توان آن را به معصوم(ع) نسبت داد، چرا که الزاماً هر چیز صحیحی از معصوم نیست، بنابراین چنین موضعی نباید ما را بی‌نیاز از روایات کند.
وی در ادامه به معرفی سومین مورد شناسایی‌شده برای ارائه محتواهای اخلاقی به کودکان پرداخت و گفت: توجه به فلسفه اخلاق در اسلام و اهداف تربیت اخلاقی در ارائه این محتواها سومین مورد شناسایی شده است. کودک حتی از سنین پایین سوال می‌پرسد و همیشه یک «چرا» را در ذهن خود دارد، بنابراین لازم است در آموزش‌های اخلاقی پاسخ برای این چرایی داشته باشیم،‌ اگر پاسخی نداشته باشیم، به مشکل بر می‌خوریم، توجه به فلسفه اخلاق در اسلام و اهداف تربیت اخلاقی می‌تواند ارائه این محتواها و پاسخگویی به سوالات را راحت‌تر کند.
رفیعی با بیان اینکه در فلسفه اخلاق، مکاتب متعددی وجود دارد که هر کدام فلسفه‌ای داشته و نقدهایی هم به آنها وارد است، گفت: هدف غایی رفتاری برای کودکان در آموزش‌های اخلاقی قرآن به طور صریح بیان شده است. در قرآن کریم در مورد عدالت و قسط سخن به میان آمده است، یعنی انسان‌ها باید به لحاظ رفتاری به جایی برسند که عدالت‌ورز و عدالت‌خواه باشند. با توجه به اینکه در فلسفه اخلاق استثنائات زیاد است، نمی‌توان در همه جا آنها را به کار برد، مثلاً دروغ بد است، اما در برخی موارد شاهد هستیم که دروغ گفتن به صلاح‌تر از گفتن واقعیت است، بنابراین قرآن به فلسفه اخلاق به این معنا نپرداخته است تا به این وسیله احکام کلی که قابل تغییر نباشد را ارائه ندهد.
این پژوهشگر حوزه دین و هنر چهارمین موضوع را نسبت داشتن مفاهیم قرآنی و اخلاقی با با کتاب‌های درسی عنوان کرد و افزود: پنجمین موضوع نیز ارائه مفاهیم اخلاقی با توجه به نیازهای فعلی و نیازهای آینده کودک است. ما در جامعه شاهد حضور کودکان کار، کودکان بی‌سرپرست، بدسرپرست، مجرم، معتاد و ... هستیم که باید در این آموزش‌ها مواضع خودمان را نسبت به آنها مشخص کنیم.
رفیعی در بخش دیگری از صحبت‌های خود در این نشست استفاده از روش‌های مستقیم و غیرمستقیم در ارائه آموزش‌ها را به عنوان یکی دیگر از زمینه‌ها شناسایی شده اثربخشی مفاهیم قرآنی و اخلاقی عنوان کرد و گفت: اینکه یک موضوع کوچک را تبدیل به داستان کنید، یک کار هنری است، اما گاهی آن موضوع کوتاه خود به تنهایی کامل است و بدون اضافه کردن هیچ حاشیه‌ای قابل انتقال و ماندگارتر است.

او هم‌چنین به یکی از مشکلات مهم تولدات قرآنی در کشور اشاره و تصریح کرد: یک مشکل تولیدات قرآنی در کشور، مشکل توزیع و پخش است. بسیاری از تولیدات خوب هستند ولی توزیع و پخش نمی‌شوند. یعنی آخرین حلقه تولیدکنندگان و مخاطبان، همیشه قطع است. بنابراین باید از سیستم‌هایی استفاده کرد که توزیع و پخش خوبی داشته باشند به خصوص اگر رایگان باشند، بهتر است.
وی در بخش پایانی صحبت‌های خود اظهار کرد: از دیگر زمینه‌های شناسایی شده برای اثربخشی محتواها و مفاهیم قرآنی و اخلاقی در کودکان می‌توان به مواردی همچون استفاده از تجربیات گذشتگان و میراث فرهنگی،‌ توجه به وضعیت فرهنگی و اقتصادی مخاطب هدف ارائه مفاهیم مدنظر در کنار خدمات اجتماعی اشاره کرد.

نگاه تربیتی؛ رویکرد اصلی قرآن
بر اساس گزارش ایکنا، در ادامه این نشست حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی خسروی، مدیرکل دفتر آموزش و برنامه‌ریزی معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی طی سخنانی با تأکید بر اینکه نگاه اصلی قرآن نگاه تربیتی است، گفت: قرآن تاریخ زیاد نقل کرده، اما کتاب تاریخ نیست که اگر بود به تعبیر حضرت امام(ره) یک بار در یک جا داستان حضرت موسی(ع) را کامل نقل می‌کرد و در قسمت‌های متعدد به این داستان گریز نمی‌زد؛‌ لذا اگر در هر جایی به فراخور گریزی به داستان حضرت موسی زده می‌شود، یک هدف تربیتی را دنبال می‌کند.
خسروی با بیان اینکه اگر با این نگاه به قرآن و آیات آن بنگریم، قطعاً دید ما تغییر خواهد کرد، گفت: اگر به قرآن کریم نگاه کنید متوجه می‌شوید که در ابتدای آن سوره حمد آمده و ما موظف هستیم در هر وعده از نماز این حمد را بخوانیم، با «الحمدالله رب العالمین» شروع می‌شود. خداوند صفات زیادی دارد، اما در اینجا صفت، «‌رب»، «‌ربوبیت»، «تدبیر» و «تربیت» به عنوان اصل اساسی برای خداوند آمده است. با توجه به اینکه سوره حمد فهرست قرآن است و همه موضوعات در آن آمده، مهم‌ترین این موضوعات تربیت بیان شده است.
وی افزود: ربوبیت و تدبیر خدا با صفت رحمان و رحیم همراه شده است، همچنین در مورد سوره مبارکه الرحمن، این سوال مطرح است که چرا ابتدا «علم القرآن» آمده و در ادامه به «خلق الانسان» اشاره شده است. قاعدتاً اول باید خلقت انسان باشد، بعد تعلیم انسان. کسی که می‌خواهد یک بنا را مهندسی کند، ابتدا تصویری از آن در ذهن خود دارد و در ادامه آن را پیاده می‌کند، گویا انسان باید بر مبنای قرآن آفریده می‌شد. خلقت انسان بر مبنای حقیقت قرآن است.
مدیرکل دفتر آموزش و برنامه‌ریزی معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در بخش دیگری از صحبت‌های خود به یکی از فرمایشات حضرت امام(ره) اشاره و اظهار کرد: امام می فرماید خداوند با دو دست «جمال» و «جلال» طینت انسان را خلق کرد و در ادامه با همین دو دست قرآن را نازل کرد،‌ قرآن صورت واقعی انسان کامل است. خداوند با صفات رحمانیت خود تعلیم می‌دهد، بنابراین تعلیم و تربیت باید با این صفات همراه باشد. اصل اساسی در تربیت غلبه تشویق بر انزار است، تشویق انزار هم می‌خواهد و باید به آن توجه شود. پیامبر اسلام(ص) نیز در یک جمله فرمودند که هدف بعثت آموزش مکارم اخلاق است. این آموزش نیاز به علم و روش دارد که امیدوارم این روش‌ها به خوبی بیان شود.
در ادامه این نشست که در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار شد،‌ فهیمه شاداب‌مهر،‌ مشاوره خانواده و پژوهشگر حوزه کودک نیز به بیان سخنانی پرداخت.
شاداب‌مهر با اشاره به اینکه موضوع اثربخشی مفاهیم قرآنی و اخلاقی در کودکان را در دو گام مطرح خواهم کرد، گفت: در بحث اجرایی فاز اول شناسایی مفاهیم اخلاقی از قرآن کریم است. یعنی ما نیاز داریم که بدانیم چه مفاهیم اخلاقی در این کتاب ارائه شده و در ادامه آنها را استخراج و غربالگری کنیم تا متوجه شویم کدام مفاهیم باید در کودکی به آنها آموزش داده شود.

وی با تأکید بر اینکه برای عملیاتی کردن این اتفاق نیاز به تشکیل کارگروه‌های پژوهشی داریم،‌ افزود: اگر‌ بخواهیم کار را عملیاتی کنیم، مفاهیم بسیار زیادی وجود دارد که به آن پرداخته شود و همیشه سوال اساسی در گام اول این است که کدام مفاهیم را می‌توان استخراج کرد؟ برای رسیدن به این امر باید پژوهش‌های کیفی صورت بگیرد. در سطح دنیا هم به این سمت رفته‌اند که یک سری مفاهیم اخلاقی را آموزش دهند تا بتوانند به سمت کیفیت بخشی به زندگی پیش بروند. آنها بر اساس پژوهش شش فضیلت اساسی شناسایی کرده‌اند که شامل «خرد»، «شجاعت»، «عدالت»، «تعالی»، «انسانیت» و «اعتدال» می‌شود و برای هر کدام از این فضیلت‌ها صفات دیگری با عنوان «ارزش‌های جهانی» شناسایی کرده‌اند.
شاداب‌مهر در ادامه با بیان اینکه مفاهیم بسیار زیادی در دیدگاه اسلامی وجود دارد،‌ تصریح کرد: عمده فعالیت در گام اول نیاز به پژوهش‌هایی است تا مشخص کند کدام یک از مفاهیم برای کودکان آموزش داده شود.
وی به مفهومی با عنوان «سهم‌گذاری» که از الگوی اسلامی استخراج شده است، اشاره کرد و افزود: شواهد بسیاری در آیات و روایات در مورد این موضوع وجود دارد، این صفت در بسیاری روابط اهمیت دارد و نیاز است این مفهوم از کودکی به کودکان آموزش داده شود، اما نه تنها این آموزش به کودک ارائه نشده است، بلکه بزرگسالان نیز با چنین مفهومی انس کمتری دارند و آموزش یادگیری آن را ندیده‌اند.

این مشاوره خانواده و پژوهشگر حوزه کودک گام دوم اثربخشی مفاهیم قرآنی در کودکان را استراتژی‌ها و راهبردهای آموزش و انتقال این مفاهیم به کودکان عنوان کرد و گفت: برای اینکه مفهومی به کودک منتقل شود، رده سنی حائز اهمیت است. اغلب مفاهیم اخلاقی در دوره کودکی قابلیت انتقال به کودکان را دارد، اما از این رو که درک انتزاعی پس از ۱۰سالگی در کودک ایجاد می‌گردد، پیش از این سن باید از شیوه‌های عینی برای آموزش و انتقال مفاهیم استفاده کرد.
وی در پایان اظهار کرد: برای این گام مراحل «طرح ریزی مداخلات»، «اجرای مداخلات» و «نتایج حاصله» در نظر گرفته شده است. در این بین، طرح‌ریزی باید مفهوم به مفهوم باشد و برای انتقال از شعر، داستان، نمایش، بازی و بسیاری موارد دیگر از این دست استفاده شود. در این زمینه جامعه هدف هم ‌کودک هم والدین و هم مربیان مهد یا معلم‌ها هستند. ضمن اینکه در اجرای این مرحله باید اولویت‌بندی بین مفاهیم اخلاقی نیز باید مد نظر قرار بگیرد.