دومین نشست «اقتصاد نشر و مساله کرونا» از سلسله پیش‌نشست‌های همایش ملی پیامدهای فرهنگی و اجتماعی کرونا با حضور فرشته سنگری (مدیر کتابفروشی افراکتاب) و دکتر داریوش مطلبی (معاون پژوهشی پژوهشگاه) و با دبیری دکتر هامون شریفی دوشنبه۶ مرداد ۹۹ به صورت وبینار برگزار شد.

در بخش اول این برنامه فرشته سنگری در مقدمه سخنان خود به وضعیت کلی بازار کتاب قبل و بعد از کرونا اشاره کرد و گفت: ما از قبل در بازار داخلی کتاب، ناهنجاری‌های متعددی نظیر تعداد عناوین، تیراژ، مشکل کاغذ، ممیزی و ... داشتیم. در سال 97، 2700 میلیارد تومان درآمد داشته‌ایم که این رقم در سال 98 به 3800 میلیارد تومان رسید که باتوجه به نرخ رشد یورو، پیشرفت چندانی نداشته‌ایم. تعداد عناوین کتاب کمتر شده و قیمت آن افزایش یافته است. بازار کتاب همانند موجودی ا‌ست که انواع مشکلاتی چون فشارخون، دیابت و بیماری‌های زمینه‌ای دیگر دارد. حال پیداست که اگر این موجود کرونا بگیرد، چه می‌شود. چیزی که الآن باید اتفاق بیفتد، سوال پرسیدن است. باید دائم سوال پرسید، سوال برای عبور. پیشنهادهایی که می‌شود صرفاً بخش کوچکی از ماجراست. بخش ما خیلی گسترده‌تر از این حرف‌هاست و ما در حال غرق‌شدن هستیم.

مدیر کتابفروشی افراکتاب در ادامه با انتقاد از عملکرد دولت در حوزه نشر، اظهار داشت: هر زمان که دولت اقدامی کرده، برای ما محدودیت یا مانعی جدید ایجاد شده است. در این دوران ما از بخشی از معافیت‌ها کنار رفتیم و دوباره موضوع و بحث مالیاتی برای ما ایجاد شد. این مسأله برای ما خیلی سنگین و سخت است. از طرف دیگر ما با یک عدم اعتماد عمومی مواجه شده‌ایم. بسیاری از کتاب‌ها که می‌توانست انتخاب مردم باشد، با این عنوان که این کتاب‌ها ممیزی شده، محتوای این کتاب‌ها تغییر کرده، کتاب‌ها گران‌ شده‌اند و ... دیگر مورد انتخاب مخاطبان نیستند و همین باعث شده که الآن شرایطی ایجاد شود که گفته شود کتاب صرفاً برای اوقات فراغت و برای افراد پولدار است. مسأله دیگر این است که در رسانه‌ها حرکتی برای کشاندن مردم به سمت کتابخوانی وجود ندارد. با تعطیلی نمایشگاه‌های کتاب نیز، موضوع تشویق و ترغیب ذهنیت عمومی به سمت کتابخوانی را از دست دادیم.

کتابخانه‌های محلی از موارد دیگری بود که سنگری از آن به عنوان یکی از عوامل موثر در ارتقای کتابخوانی یاد کرد و  سخت‌گیری‌های موجود در مسیر راه‌اندازی آن را، جزء موانع انجام آن دانست. وی در پایان درباره چه بایدکردها افزود: اگر بستری برای معرفی کتاب‌ها چه در فضای واقعی و چه در فضای مجازی باشد، کمک زیادی به ارتقای کتابخوانی خواهد شد. انتظارات ما از دولت انجام همین تبلیغات است و هم‌چنین حمایت‌هایی که هزینه‌بر نباشند. رایگان‌بودن بیمه‌های اجتماعی برای کتابفروشان و لغو مالیات‌ها از موارد دیگری‌ است که دولت می‌تواند انجام دهد که این مسأله منجربه اتفاق‌های خوبی خواهد شد.

در بخش بعدی برنامه داریوش مطلبی ضمن تعریف اقتصاد نشر به دانش استفاده از منابع کمیاب جهت تولید کتاب و توزیع و مصرف آن میان اقشار مختلف جامعه، تولید کتاب را هم از فعالیت‌های اقتصادی دانست و تصریح کرد: تولید کتاب هم فعالیتی‌ است اقتصادی در عین اینکه نتیجه آن تولید، کالایی فرهنگی ا‌ست. پس باید تمام سازوکارهای اقتصادی در این حوزه هم موردتوجه قرار بگیرد ولی باتوجه به این ویژگی، ما همواره با برخی سردرگمی‌ها و چالش‌ها مواجه بوده‌ایم که آیا کتاب کالایی‌ اقتصادی‌ است یا خیر؟ عموماً اکثر ناشران و کنشگران حوزه کتاب، با مقوله اقتصادی بودن کالای کتاب احساس راحتی نمی‌کردند و همین مسأله دلیل یکی از مشکلات حوزه نشر در کل دوران حیاتش شده است. نوع نگاه ناشران که همواره معتقد به حمایت‌های دولتی از این حوزه بودند، باعث شده که صنعت نشر هم مانند صنایع دیگر وابسته به دولت باشد که البته وابستگی این صنعت به دولت عمیق‌تر از سایر صنایع است و همین مسأله باعث شده که باتوجه به بازار و اقتصاد شکننده صنعت نشر، هر تغییر و تحولی که در اقتصاد رخ می‌دهد، به‌شدت صنعت نشر ما را متأثر کند. لذا بحران کرونا یکی از این مشکلات بوده و همواره اقتصاد نشر ما طی سالیان گذشته، از مشکلات اقتصادی کشور اعم از تورم، تحریم و ... آسیب دیده است.

وی با اشاره به آسیب‌های پس از کرونا افزود: در دوران کرونا صنعت نشر ما به‌شدت آسیب دیده است. بخشی از صنعت نشر ما که صنعت نشر غیرحرفه‌ای ا‌ست و بازار مشخصی برای خود تعریف نکرده‌اند و محصولاتشان با داشتن یک آینده‌نگری تولید نمی‌شود، عموماً امروز با مشکل بسیار زیادی در تأمین سرمایه مواجه شده‌اند. به‌عبارت دیگر چون صنعت نشر ما به شکل سنتی عمل می‌کند و مولفه‌های بازار جدید را ندارد، با همین همه‌گیری کرونا، دسترسی مشتریان به محصولات با یک انسداد و محدودیتی مواجه شد و همین مسأله باعث شد بسیاری  از ناشران گردش مالی نداشته باشند و در نتیجه در کسب‌وکار خود با بحران مواجه شوند.

معاون پژوهشی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه آیا کرونا می‌تواند فرصتی برای صنعت نشر باشد یا خیر، پاسخ داد: جواب به این سوال مبتنی بر نگاه ناشران است. اگر ناشران مطابق همان دیدگاه‌های سابق و سنتی بخواهند به این موضوع بنگرند، کرونا نه‌تنها فرصتی‌ نیست بلکه برای این عرصه می‌تواند بحران‌آفرین باشد. اما اگر ناشران معتقد باشند که چرا طی 50 سال گذشته به همان شکل، فعالیت و جامعه بازار خود را تعریف می‌کنند، ممکن است ما شاهد تحولی در حوزه نشر باشیم.

مطلبی در ادامه با رد نگاه صفر و یکی به موضوع حمایت‌ها دولتی، حمایت دولت از حوزه نشر را معطوف به بسترسازی‌ها و تسهیل از طریق قانون‌گذاری‌ها و آیین‌نامه‌ها دانست و عنوان کرد: ما در بحث حمایت‌های دولتی نباید صفر و یکی ببینیم. این مسأله در بحث نظارت هم وجود دارد. در تمام کشورهای دنیا، هم نظارت وجود دارد و هم حمایت ولی شکل حمایت و نظارت ممکن است متفاوت باشد. در ایران هم می‌توان گفت هم حمایت خوبی داشته‌ایم و هم نداشته‌ایم. در دوره‌هایی فقط تعداد ناشران زیاد شده و در دوره‌هایی هم حمایت‌هایی بوده که باعث به‌وجودآمدن ناشران بزرگ شده است. ناشرانی که معتقدم اگر حمایت‌های دولتی نبودند، به‌وجود نمی‌آمدند. به‌شخصه معتقدم که دولت باید حمایت کند ولی حمایت‌های دولت باید به‌گونه‌ای باشد که به شکل‌گیری نشر حرفه‌ای منجر شود. وابستگی در هیچ جای دنیا امر مطلوبی نیست. بنابراین باید شکل حمایت‌ها مبتنی بر یک برنامه مشخص باشد به‌طوری که بتواند نشر ما را به‌نوعی از دولت مستقل کند.

گزارش از: فریبا رضایی

• لینک سخنرانی فرشته سنگری در آپارات
• لینک سخنرانی دکتر داریوش مطلبی در آپارات