نشست تخصصی «روایت زنانه جنگ: مقاومت زنان از تصور تا واقعیت» همراه با پخش فیلم دسته دختران یکشنبه ۱۴ آبان ۱۴۰۲ با همکاری مرکز مطالعات فرهنگی و اندیشه دینی، با حضور حمیده طائب (عضو هیئت‌علمی گروه مطالعات زنان دانشگاه تربیت مدرس)، فاطمه زنگنه (پژوهشگر دفاع مقدس و مسئول بانوان مجموعه دانش‌بنیان مطرا) و زهرا سادات امیری (پژوهشگر مطالعات زنان) در دانشگاه تربیت‌مدرس برگزار شد.

حمیده طائب سخنران اول این نشست از کم‌کاری در گفتمان‌سازی رویکرد امام (ره) و رهبری در خصوص زن انتقاد کرد و گفت: ما درخصوص زن گفتمان‌سازی نکرده‌ایم و دعوا هم‌چنان دعوای زن مدرن و سنتی است. همین موضوع حضور زن در دفاع مقدس، گزینه خوبی در تأیید این مدعاست. سوالی که پیش می‌آید این است که سینما به‌عنوان یک رسانه و ابزار تا چه حد توانسته رویکرد امام و رهبری را به جامعه وارد کند. متأسفانه رویکرد امام درباره زن آن‌طور که باید وارد سینمای ما نشده و این رسانه هنوز در دعوای سنت و مدرنیته گیر کرده است. امروز رویکرد متعالی امام درباره زن در سینما نیست. بنابراین یکی از ساحت‌های مهم پژوهش ما همین مسئله است.

او با بیان اینکه تاکنون پژوهش‌هایی در این خصوص انجام شده است، در انتقاد از عدم استفاده سینما از این پژوهش‌ها افزود: سینمای ما قائل به اتاق فکر نیست و حمایت‌گری فکری و فرهنگی پشت تولید سینمایی نمی‌آید درحالی که اگر می‌خواهیم افکارعمومی را با یک فیلم مشغول کنیم و برای مدتی وقت آن‌ها بگیریم و برای تولید فیلم هزینه کنیم، این فیلم باید بتواند اطلاعات تاریخی بیننده و بصیرت و بینش او را بالا ببرد. فیلم ما باید مخاطب را با هویت دینی اسلامی‌اش آشنا کند. حتی فیلم طنز هم باید پشتوانه فکری فرهنگی داشته باشد؛ دفاع مقدس که یکی از نقاط درخشان تاریخی ما است و ما می‌خواهیم با ساخت اثری هنری آن را به افرادی نشان دهیم که تجربه جنگ ندارد. امیدوارم نهادهای فرهنگی به این موضوع فکر کنند و در ساخت آثار هنری با نهادهای علمی باب گفت‌وگو و تعامل بیشتر را باز کنند.

عضو هیئت‌علمی گروه مطالعات زنان دانشگاه تربیت مدرس در پایان سخنان خود با اشاره به نقاط قوت و ضعف فیلم دسته دختران اظهار داشت: یکی از نقاط قوت فیلم نفس توجه به حضور زنان در دفاع مقدس و نقش‌آفرینی و مشارکت نظامی آن‌هاست. نقطه قوت دیگر فیلم این است که به تبع سخنان حضرت امام (ره) در اعلام برابری زن و مرد در قیام لله، تلاش کرده نشان دهد زن و مرد برابر هستند. اما نقطه ضعف فیلم در این است که هدف والا و برتر و آرمانگرایی زنان در آن مشخص نیست. ترجمه‌ای از یک رویداد که در رسانه سینما می‌شود با نوع آن در یک کتاب فرق دارد. سینما نشانه‌شناسی می‌خواهد و هر آنچه در آن باشد تبدیل به نماد می‌شود. لذا بهتر بود در این فیلم به این نمادها توجه می‌شد تا نمادهای درستی در ذهن مخاطب بارگذاری شود. نقدی که بر این فیلم وارد است این است که سازنده فیلم دغدغه‌های امروزش را با ابزار دفاع مقدس اعلام می‌کند در حالی که بهتر بود خیلی بیشتر واقعیت‌ها را نشان می‌داد. ما در فیلم زن کنشگر مجاهد مسلمان عفیف دغدغه‌مند را خیلی کم می‌بینیم. به عبارت دیگر در شخصیت‌های فیلم، شکوه زن مجاهد مسلمان دیده نمی‌شود.

در ادامه زهراسادات امیری به موضوع پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد خود در روایت تجربه زنان رزمنده در خط مقدم اشاره و تصریح کرد: در این پایان‌نامه تلاش کردم با روش روایت‌پژوهی زندگی زنان حاضر در خط مقدم جنگ، دلیل و چگونگی حضور آن‌ها را روایت کنم. از این‌رو با ۹ خانم رزمنده که در ۴۵ روز مقاومت خرمشهر حضور داشتند، مصاحبه کردم که با تحلیل روایت آن‌ها، به هجده مضمون رسیدم. اکثر این خانم‌ها دارای تجربه‌ای از قبل انقلاب بودند مثل شرکت اتفاقی در یک کلاس، مطالعه یک کتاب یا دوستی با فردی مذهبی که آن‌ها را از اسلام سنتی به اسلام ایدئولوژیک سوق داده بود؛ چیزی که باعث شده بود آن‌ها کم‌کم وارد فعالیت‌های انقلابی شوند.

او در انتقاد از عدم سنخیت روایت فیلم دسته دختران با واقعیت اضافه کرد: فضای کلی فیلم با آن چیزی که از روایت زنان رزمنده دریافت کردیم، فرق دارد. در این فیلم دغدغه اصلی زنان مشخص نیست درحالی که رزمندگان واقعی زن، برای نجات انقلاب و کشور تن به آتش دادند. گفتمان رسمی به برجسته‌شدن نقش‌های زنان خیلی علاقه ندارد اما امروز، دیدن پدیده جنگ از منظر روایت‌های دیگر در حال افزایش است.

فاطمه زنگنه ضمن اشاره به خلأ روایتی درباره نقش زنان در دفاع مقدس، از پژوهش انجام‌شده در این خصوص در مجموعه دانش‌بنیان مطرا یاد کرد و گفت: در این پژوهش ابتدا تولیدات ناشران مختلف را رصد کردیم تا بدانیم آن‌ها به چه روایتی روایت زنانه گفته‌اند. در این بین ۵۵ کتاب را بررسی محتوایی کردیم. به ۲۲۵۰ روایت رسیدیم. واقعیت این است که زنان در جریان انقلاب به نوعی موقعیت‌شناسی و رشد رسیده بودند که با شروع دفاع مقدس سعی کردند در قیام لله نقش‌نمایی خود را نشان دهند. مطابق پژوهش مطرا اصلی‌ترین نقش زنان در دفاع مقدس، زمینه‌سازی و حفظ مستمر محیط مجاهدت بود. به این معنا که زنان در خانواده و فضای خانه، جهاد و شهادت را یک ارزش می‌دانستند و آن‌ها بودند که این ارزش را به مردان منتقل کردند. با توجه به اینکه زن محور تربیتی است، این اتفاق در دل خانه و از طریق زنان افتاده بود. بنابراین نقش زنان در برهه تاریخی دفاع مقدس بسیار ارزشمند است که باید آن را به‌درستی بشناسیم. ما در پژوهش خود به ۸۴ مؤلفه نهایی رسیدیم که در سه بعد فردی، همسری و مادری تعریف شد. از میان آن‌ها پنج مؤلفه مهم‌تر ارزش‌آفرینی و ایجاد انگیزه، آگاهی‌بخشی، حمایت، عمل به موقع و صبر و استقامت، قابل اشاره هستند.

در پایان این نشست به سوال‌های حاضران پاسخ داده شد.

گزارش از: بهاره رضایی