سمیه عرب خراسانی گفت: انتظارمان از سینماگران زن ایرانی پس از گذشت ۴۳ سال از انقلاب اسلامی، این است که از حوزه خاص مشکلات زنانه عبور کنند، تصویر قربانی بودن زنان از حوزه سینما حذف و مسئولیت و تقسیم تقصیرها بین زنان و مردان در حوزه آسیب‌های اجتماعی نمایش داده شود. چراکه در مواجهه این دو جنس با یکدیگر، می‌توانیم یک راهکار مناسب برای رفع مسائل زنان و آسیب‌های این حوزه در خانواده ارائه دهیم.

نشست تخصصی «روایت زن در خانواده در آثار سینماگران زن معاصر» هم‌زمان با هفته گرامیداشت مقام زن، با حضور سمیه عرب‌خراسانی (جامعه‌شناس و پژوهشگر پژوهشکده زن و خانواده) و با دبیری سندوس محمدی نوسودی، دوشنبه ۴ بهمن ۱۴۰۰ برگزار ‌شد.

سمیه عرب‌خراسانی در این نشست، یکی از مهم‌ترین مباحث در آثار سینماگران زن ایرانی را، غلبه زنانه در آن‌ها دانست و اظهار داشت: ما در حوزه جنسیت که شامل مردان و زنان است، کمتر حضور مردان را به‌عنوان حضور شاخص و درخور مشاهده می‌کنیم. بیشتر قصه حول زنان و دختران می‌چرخد که از این بین هم، بیشتر به آسیب‌هایی که آن‌ها دچار هستند، می‌پردازند. در این روایت‌ها، اغلب این مسائل را مردان رقم می‌زنند؛ یا مردان به‌عنوان طیف مقابل زنان و یا مردان به‌عنوان نماینده جامعه در جامعه‌ای که ما آن را به‌عنوان جامعه یک‌جنس، می‌شناسیم. به همین دلیل است که در این آثار سینمایی، نوعی از سینماگری تک‌جنس‌محور را مشاهده می‌کنیم. یعنی اگر ما در عرصه اجتماع، با غلبه مردانه مواجه هستیم، در آثار سینماگران زن، با غلبه زنان و تک‌‎جنس‌محوری زنانه مواجه هستیم. در این آثار زنان در محور قرار می‌گیرند و بار آسیب‌های اجتماعی روی آن‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد. این بازنمایی، بازنمایی قدرتمند از زن ایرانی نیست. ما معمولاً در این آثار، زن ایرانی را زن منفعل و زن آسیب‌دیده می‌بینیم که این بازنمایی آن چیزی نیست که موردنظر جامعه ایرانی باشد. تصویر چنین زنی، تصویری است از یک موجود ضعیف و قربانی که ناتوان از گرفتن حقوقش است مگر در مواردی که بخواهد با خشونت و قانون‌شکنی این کار را انجام دهد مثل چیزی که در فیلم «تسویه‌حساب» تهمینه میلانی می‌بینیم که زنان از یک آسیب به آسیب دیگری وارد می‌شوند که در نهایت قانون باید آن‌ها را مجازات کند. لذا متأسفانه در آثار این سینماگران تصویر یک زن توانمند که بتواند از عهده مشکلاتش برآید، دیده نمی‌شود که این شاید به دلیل همان غلبه نگاه جنسیتی باشد.

نکته دوم، حذف مردان از تصویر سینماگران زن ایرانی‌ از وضعیت‌های خانوادگی‌ست. به این معنا که مردان، یا خودشان آسیب‌زننده هستند یا اگر حامی هستند، حامی قدرتمندی نیستند مثل فیلم جاده قدیم. این تصاویر، تصاویر خوبی برای نمایش و بازنمایی خانواده ایرانی و زن در خانواده نیستند و این باعث می‌شود، ما نتوانیم یک تصویر وابسته به زمینه و عینی، از خانواده ایرانی در آثار سینماگران ببینیم.

عرب‌خراسانی با بیان اینکه یکی از نقدهای جدی من متوجه عدم بازنمایی زنان موفق و مشارکت اجتماعی آنان در آثار سینماگران زن ایرانی است، افزود: ما در بازنمایی تصویر زن واقعی در جامعه ایرانی، فیلم یا اثر شاخصی را نمی‌بینیم. حتی در فیلم شیار ۱۴۳ که تصویر مادر یک شهید مفقود نمایش داده می‌شود، با خیلی از واقعیاتی که ما از مادران شهدا دیده‌ایم، تفاوت دارد. ما زنان کارآفرین داریم، زنان تحصیل‌کرده و شاغل داریم که وظایف مادری و همسری خود را هم انجام می‌دهند، زنان خانه‌دار فعال در امور فرهنگی و اجتماعی داریم که متأسفانه هیچ فیلمی درباره آن‌ها وجود ندارد. در مجموعه فیلم‌های سینماگران ایرانی، بیشتر به حوزه آسیب‌ها پرداخته شده و چون این فیلم‌ها در جشنواره‌های بین‌المللی پخش می‌شوند، لذا تصویری از زن ایرانی به جامعه بین‌الملی ارائه می‌شود که تصویر یک زن ایرانی نیست بلکه تصویر یک زن ایرانی آسیب‌دیده است. بنابراین ما در حوزه فعالیت‌های موفق و اجتماعی و اشتغال زنان، فیلم موفقی نداریم که این شاید به این دلیل باشد که کارگردانان ایرانی، رسالت خود را پرداختن به مسائلی می‌دانند که مغفول مانده و آسیب‌های زیادی به زنان می‌زند. اما می‌توان در کنار این موارد، به حوزه‌های دیگری پرداخت که تصویری از زنان موفق که می‌توانند الگو و نمونه‌ای از بازنمایی یک زن موفق در جامعه ایرانی باشند، ارائه شود. در مجموعه‌ای از آثار هالیوود هم که نگاه می‌کنیم، جریانی از نمایش زنان موفقی را می‌بینیم که در عین داشتن مشکلات، قدرت مدیریت و توان غلبه آن‌ها بر مشکلات نمایش داده می‌شود. لذا انتظارمان از سینماگران زن ایرانی پس از گذشت 43 سال از انقلاب اسلامی، این است که از حوزه خاص مشکلات زنانه عبور کنند، تصویر قربانی بودن زنان از حوزه سینما حذف و مسئولیت و تقسیم تقصیرها بین زنان و مردان در حوزه آسیب‌های اجتماعی نمایش داده شود. چراکه در مواجهه این دو جنس با یکدیگر، می‌توانیم یک راهکار مناسب برای رفع مسائل زنان و آسیب‌های این حوزه در خانواده ارائه دهیم.

سیده راضیه یاسینی، رئیس پژوهشکده هنر پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات در جریان گفتگوی شکل‌گرفته در این نشست، ارزیابی میزان واقعی بودن بازنمایی‌های تصویر زنان در سینمای پس از انقلاب و میزان انطباق آن‌ها با امر واقع را، نیازمند تحقیق و تدقیق در این موضوع به شکل روندی دانست و طیبه عزت‌الهی‌نژاد، عضو هیأت‌علمی پژوهشکده هنر این پژوهشگاه نیز، این نوع از بازنمایی‌هایی زنان در آثار سینماگران را ناشی از حرکت در یک دوگانه مرد و زن و دوگانه آنچه هست و آنچه باید باشد، قلمداد کرد که طی سالیان متوالی تلاش شده به نوعی دادخواهی جامعه زنانه را از نگرش حضور زنان در سینما به نوع متفاوتی بیان کنند و از این طریق، مسبب یک تغییر وضعیت باشند.

در این نشست مقرر بود پوران درخشنده (سینماگر) هم حضور داشته باشند که شرایط برقراری ارتباط با ایشان امکان‌پذیر نشد.

گزارش از: فریبا رضایی