علل و موانع تحقق کامل عدالت اجتماعی در ایران از نگاه مقام معظم رهبری

٠٤ ارديبهشت ١٤٠١

حسین تدین، عضو پژوهشکده فرهنگ پژوهشگاه

عدالت اجتماعى هدف بزرگ پیغمبران و هدف قیام ولی‌عصر (عجّل ا‌لله‌ تعالى فرجه الشّریف) است. این از لحاظ عملى، اوّلین ارزش در نظام ما باید باشد که در تمام برنامه‌ریزی‌ها و عمل‌ها و امثال این، مورد توجّه باشد.[1] لذا دولت سیزدهم نیز که یکی از ارکان آن بر مبنای «سند تحول» ، شعار عدالت محوری است، بایستی به عدالت اجتماعی نگاه ویژه‌ای داشته باشد از طرفی انقلاب اسلامی ایران که تاکنون زنده به تداوم خویش ادامه داده است برای حرکت در افق زمانی گام دوم خویش نیاز دارد که زنده بودن خود را استمرار ببخشد. این زنده بودن انقلاب به فرموده مقام معظم رهبری یعنی « دلبستگی نسل‌های جدید کشور به آرمانهای انقلاب»[2]، عدالت اجتماعی یکی از این آرمان‌های انقلاب است که هنوز به طور کامل در کشور تحقق پیدا نکرده است و باید گفت نسل گام دوم انقلاب، برای تحقق کامل آن راه طولانی را بایستی طی کند.

هر چند برای رسیدن کامل به عدالت اجتماعی ناچار از بحث نظری پیچیده در حوزه عدالت هستیم ولی گرفتار شدن به این ورطه و مشغول شدن به تئوری پردازی‌های روشنفکرانه محض در میدان عمل کارآیی چندانی ندارد، لذا به نظر می‌رسد در کنار این مباحث نظری، قدم عملیاتی تحقق کامل عدالت اجتماعی این است که علل و موانع تحقق کامل آن که اموری غیر از خود عدالت اجتماعی بوده و از پیچیدگی‌های آن نیز دور هستند بایستی در کشور شناسایی شوند. لذا سئوال اساسی این است که از نظر مقام معظم رهبری چه علل و موانعی موجب عدم تحقق کامل عدالت اجتماعی در کشورمان شده است؟ با رویکرد عملیاتی‌سازی عدالت اجتماعی و با استفاده از روش تحلیل مضمون بیانات معظم‌له، از سال 1368 تا فروردین 1401، مشخص شد که دو دسته علل و موانع داخلی و بیرونی را می‌توان ذیل مضمون فراگیر برشمرد که در ادامه به مضامین سازمان‌دهنده و مضامین پایه‌ای آنها اشاره خواهد شد.

الف- علل و موانع داخلی

ذیل مضمون فراگیر علل و موانع داخلی می‌توان به چهار مضمون سازمان‌دهنده: علل و موانع فرهنگی- اجتماعی، علل و موانع سیاسی، علل و موانع اقتصادی و علل و موانع مدیریتی بدین شرح اشاره کرد:

1- علل و موانع فرهنگی- اجتماعی

مضمون سازمان‌دهنده فرهنگی- اجتماعی شامل مضامین پایه‌ای ذیل است:

1-1- تربیت‌ها و اخلاق‌های غلط

اگراخلاق در جامعه تأمین شد، عدالت اجتماعی تأمین می‌شود ، مقام معظم رهبری معتقدند که تربیت‌ها و اخلاق‌های غلط است که امروز ملت‌هایی را در دنیا دچار مصیبت‌های بزرگی، چون دوری از عدالت اجتماعی کرده است.

[3]

1-2- عدم وجود معنویت

وقتی معنویّت در جامعه وجود ندارد، رفاه اقتصادی هم فایده‌ای نمی‌بخشد؛ تبعیض را برطرف نمی‌کند، عدالت اجتماعی به وجود نمی‌آورد، گرسنگی را ریشه‌کن نمی‌کند و فساد را از بین نمی‌برد.[4]

1-3- عدم تحوّل اخلاقی عمیق و گسترده

ما بدون یک تحوّل اخلاقی عمیق و گسترده، نخواهیم توانست عدالت اجتماعی را آن‌طوری که مورد نظر اسلام است، انجام دهیم.[5]

1-4- عدم حمایت کامل از سوی جنبش‌های دانشجویی

در دنیا، غیر از مستکبران و زورگویان و چپاولگران عالم، هیچ انسانی نیست که به عدالت اجتماعی و شعار آن پشت کند. این شعار در کشور مطرح می‌شود؛ چه کسی باید از این شعار حمایت کند؟ چه کسی باید بیشتر از همه درباره آن بیندیشد؟ چه کسی باید برای آن کار کند و درباره راه‌های تأمین آن، تحقیق و بحث کند و میزگرد بگذارد، غیردانشجویان؟ باید توجّه داشت که این حرکت دانشجویی و بیداری دانشجویی، مطلقاً به سمت عکس جهت‌ها نرود. پس، یکی از آفات این جنبش، پشت کردن به آرمانها، فراموش کردن آرمانها و از یاد بردن آرمانهاست.[6]

1-5- نفوذ فرهنگی

از نظر مقام معظم رهبری یکی از خطرها برای کشور، عبارت است از این که دو جناح و دو طرف، خودشان غفلت کنند و دچار خطر شوند. اما خطر بزرگتر از این هم وجود دارد. آن چیست؟ آن خطرِ نفوذ است. از هر دو طرف ممکن است افرادی نفوذ کنند. گاهی یک دشمن از هر دو طرف نفوذ می‌کند: از آن طرف به عنوان ارزش‌گرایی می‌آید و با هرگونه تحوّلی مخالفت می‌کند؛ حتی با راههای رفته هم مخالفت می‌کند و می‌خواهد حرکت انقلابی را برگرداند. از این خطرناکتر، این طرف قضیه است؛ به عنوان تغییر و تحوّل و پیشرفت، کسانی بیایند که با اساس ارزش‌ها و با اصل اسلام و با اصل تدیّن مردم و با اصل عدالت اجتماعی مخالفند؛ دچار همان سرمایه‌سالاری غربی‌اند؛ دنبال کیسه دوختن‌اند؛ با اصل رفع تبعیض طبقاتی مخالفند؛ با نام دین هم مخالفند، ولو به زبان نیاورند! اینها به نام تحوّل، به نام تغییر، به نام پیشرفت، به نام اصلاح، بیایند وارد میدان شوند و میدانداری کنند.[7]

1-6- روحیه مصرف‌گرایی و تجمّل در جامعه علاج فقر به شکل اصولی در هر جامعه‌ای، از راه استقرار عدالت اجتماعی و نظام عادلانه در محیط جامعه است... یکی از عواملی که نمی‌گذارد دست کسانی که توانایی کمک دارند، به یاری فقرا دراز شود و عدالت اجتماعی در جامعه ساری و جاری شود، روحیه مصرف‌گرایی و تجمّل در جامعه است.[8]

1-7- اندیشه لیبرال دموکراسی

مقام معظم رهبری معتقدند که لیبرال‌دموکراسی‌ای که امروز در غرب رایج است، خود آنها را بیچاره کرده و موجب شده عدالت اجتماعی درست شکل نگیرد

[9] و قاعدتا الگوبرداری از این اندیشه در بخش‌های علمی و فرهنگی همین عوارض را برای جامعه ما نیز دارد.

2- علل و موانع سیاسی

مضمون سازمان‌دهنده سیاسی شامل مضامین پایه‌ای ذیل است:

2-1- نفوذ سیاسی

مقام معظم رهبری خطرِ نفوذ در جناح‌ها را برزگتر از خطر غفلت خود آن دو جناح می‌دانند و معتقدند یکی از عواقب خطر نفوذ در جناح‌ها، میدانداری افرادی است که با اصل عدالت اجتماعی در کشور مخالفت دارند چرا که طرفدار همان سرمایه‌سالاری غربی هستند.

[10]

2-2- اشرافیگری مسؤولان بالای کشور از جمله چیزهایی که روند حرکت به سمت عدالت اجتماعی را در جامعه کُند می‌کند، نمود اشرافیگری در مسؤولان بالای کشور است.[11]

2-3- وارد کردن دعواهای جناحی به میدان مناقشات عمومی

مقام معظم رهبری معتقدند تلاش برای عدالت اجتماعی و پُر کردن شکاف طبقاتی، بزرگترین مسؤولیت مسئولان نظام است و لذا این‌که گاهی ایشان به آنها نهیب می‌زنند که فلان مسأله فرعی و جنجالی یا دعوای سیاسی را وارد میدان مناقشات عمومی نکند، به‌خاطر این است که در اینصورت از تلاش برای پیاده کردن عدالت اجتماعی در جامعه غفلت می‌شود.

[12]

2-4- اندیشه لیبرال دموکراسی

همانطور که گذشت، رهبرمعظم انقلاب معتقدند که اندیشه لیبرال‌دموکراسی را موجب درست شکل نگرفتن عدالت اجتماعی در جامعه غرب می‌دانند

[13] و لذا تبعیت از این اندیشه در بخش‌های سیاسی کشور، همین مشکلات را برای جامعه ما نیز در بر خواهد داشت.

2-5- فساد سیاسی

از نظر رهبر معظم انقلاب در زمینه عدالت اجتماعی کم‌کاری و عقب‌ماندگی داریم، کاری که باید در این زمینه انجام بگیرد آن‌چنان‌که شایسته و بایسته و لازم بوده انجام نگرفته؛ باید بجد دنبال این باشیم، این یکی از پایه‌های اصلی نظام جمهوری اسلامی است. البتّه راهش مبارزه‌ی با ظلم و مبارزه‌ی با فساد است[14] که به عنوان مانعی بر سر راه گسترش عدالت اجتماعی در کشور قرار دارد.

3- علل و موانع اقتصادی

تحت مضمون سازمان‌دهنده اقتصادی می‌توان به مضامین پایه‌ای ذیل اشاره کرد:

3-1- ثروت‌های افسانه‌ای

ثروت‌های افسانه‌ای چیزی است که اگر در جامعه به وجود آمد و به آن میدان داده شد، آن وقت دیگر تأمین عدالت اجتماعی در جامعه، شکل افسانه‌واری به خود خواهد گرفت.

[15]

3-2- قضیّه‌ تعدیل اقتصادی

قضیّه‌ تعدیل وقتی‌که در دهه‌ی هفتاد پیش آمد، مشکل عدالت اجتماعی در کشور ما به‌معنای واقعی کلمه ضربه خورد، شکاف طبقاتی به وجود آمد.

[16]

3-3- اندیشه لیبرال دموکراسی

[17] بنابراین الگوبرداری از این اندیشه در همه بخش‌ها اعم از اقتصادی همین آسیب‌ها را برای کشور ما دارد.

3-4- فساد اقتصادی

یکی از پایه‌های اصلی نظام جمهوری اسلامی عدالت اجتماعی است که در آن کم‌کاری و عقب‌ماندگی داریم و البتّه راهش مبارزه‌ی با ظلم و مبارزه‌ی با فساد است.[18] از نظر معظم‌له فساد اقسامی دارد که یکی از اقسام آن فساد اقتصادی است[19] که به عنوان مانعی بر سر راه گسترش عدالت اجتماعی در کشور قرار دارد.

4- علل و موانع مدیریتی

ذیل مضمون سازمان‌دهنده مدیریتی این مضمون پایه‌ای وجود دارد:

4-1- روش‌ها و رفتارهای اشتباه مدیریتی

گاهی اوقات یک روش مدیریّتی، یک رفتار رایج ضربه میزند؛ ما واقعاً [چنین] مواردی داریم. الان هم در مجموعه‌ی کارهای ما یک رسومی، و اوضاعی وجود دارد که اینها باید اصلاح بشود؛ در زمینه‌های مختلف [هم هست]؛ و عمدتاً در زمینه‌ی عدالت در توزیع امکانات کشور است؛ این امکانات باید واقعاً عادلانه توزیع بشود. الان در بعضی از بخش‌ها حقیقتاً این جوری نیست.

[20]

ب- علل و موانع بیرونی

ذیل مضمون فراگیر علل و موانع بیرونی تنها یک مضمون سازمان‌دهنده، دشمن خارجی رصد شد.

1- دشمن خارجی

تحت این مضمون سازمان‌دهنده فقط مضمون پایه‌ای ذیل یافت شد:

1-1- استعمار و استکبار جهانی

استعمار و استکبار می‌دانند که اگر ملت ما به کمک مسؤولان و گردانندگان و مدیران دلسوز کشور بتواند ایرانی آباد و آزاد بسازد و آحاد جامعه را کاملاً مرفه و برخوردار از عدالت اجتماعی و سایر ارزشهای اسلامی کند و در زیر چتر شریعت مقدسه‌ی اسلام نگهدارد، در آن صورت انقلاب بزرگ و شکوهمند ما به خودی خود و بدون آن‌که کسی تلاش کند، به همه‌ی کشورهای اسلامی صادر خواهد شد و الگوی دیگران قرار خواهد گرفت.[21] لذا استعمار و استکبار جهانی تلاش می‌کنند که ارزش‌ها و اصول انقلاب اسلامی از جمله عدالت اجتماعی در کشورمان اجرایی و عملیاتی نشود.

در مجموع می‌توان آنچه که آمد را به شکل ذیل ارائه و روابط بین این مضامین را در یک نگاه مشخص کرد.