فرزانه فخریان گفت: ما ارجاعات در حوزه کتاب و زبان نداریم و این از همان چیزهایی است که وزارت فرهنگ باید در حوزه زبان و کتاب، دنبال کند. وظیفه وزارت فرهنگ و ارشاد این است که مرجع قابل اطمینان در حوزه زبانی و کتاب تولید کند.

نشست تخصصی «سیاست‌های زبانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در حوزه کتاب» همزمان با سی‌امین هفته کتاب جمهوری اسلامی ایران، چهارشنبه ۲۵ آبان ۱۴۰۱ با حضور فرزانه فخریان (فعال رسانه‌ای و پژوهشگر زبان) و مهدی صالحی (دبیر اندیشکده خط و زبان برای ایران؛ برآ) و با دبیری مهدی نجفی (دکتری سیاست‌گذاری فرهنگی) در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.

مهدی صالحی در بخش اول این برنامه با تفکیک برنامه‌ریزی زبانی و سیاستگذاری زبانی از هم گفت: برنامه‌ریزی یک عمل موقتی و کوتاه‌مدت برای رفع نیازهای فعلی ما است اما در سیاست‌گذاری، فضای دیگری حاکم می‌شود. لذا نمی‌شود در تهران نشست و بر کل ایران که رنگین‌کمانی از فرهنگ‌ها و خرده‌فرهنگ‌هاست، تصمیم گرفت. سیاست‌گذاری زبانی به ما می‌گوید اول از همه مسئولان باید بگویند چه آینده‌ای پیش روی ماست. یعنی باید از زاویه آینده‌پژوهی وارد وادی سیاست‌گذاری شویم. 

او با گلایه از اینکه «زبان» مسأله نیست، گفت: زبان و خط فارسی، مسأله نیست. اگر مسأله بود، معاونت علمی فناوری ریاست‌جمهوری، بخش زبان فارسی خود را تعطیل نمی‌کرد. یا اینکه برای گرفتن مجوز شتاب‌دهنده زبان فارسی از وزارت ارشاد طی ۷ سال، ده‌ها بار به زمین کوبیده نمی‌شدیم. اگر زبان مسأله بود، از فناوری‌های آن حمایت می‌شد. در دنیای امروز، نیاز نیست پلیس زبان درست شود. همین که ابزارهایش را درست کنند، همه چیز درست می‌شود. ما فناوری را در عداد راهبردها و راهکارهایمان نیاورده‌ایم. وقتی فناوری را به‌شمار نیاوریم، قافیه را می‌بازیم. امروز گوگل برای ما تعیین می‌کند یک کلمه را با «س» بنویسیم یا با «ص». بنابراین اگر ابزارهای درست‌نویسی و پاکیزه‌نویسی حمایت شود، این اتفاق می‌افتد. فقط لازم است که قبل از هرچیز، آیین‌نامه آن تصویب و برای اجرا به فناور ابلاغ شود. ما باید تمام ابزارها را مهیا کنیم که برای افراد رفتن به راه دیگر، اصلاً به‌صرفه نباشد. این واقعیت دنیای جدید است که اصلاً هیچ‌کس حواسش به آن نیست. چون اگر کسی آن را در نظر بگیرد، فناوری‌های آن را هم در نظر می‌گیرد تا اگر «واو» را غلط نوشت، سامانه به او بگوید که دارد غلط می‌نویسد. اگر این مسأله مهم باشد، وزارت ارشاد هم مجوزها را براساس دریافت مجوز کفایت زبان فارسی از این سامانه خواهد داد.

دبیر اندیشکده خط و زبان برای ایران در ادامه به برخی چه باید کردها در این حوزه اشاره و تصریح کرد: معتقدم اگر قرار است اداره کتاب کاری کند و مجوزی بدهد، براساس سواد زبانی به افراد مجوز دهد که لازمه آن این است که بداند سواد زبانی افراد چقدر است و در آیین‌نامه‌ها تعیین شود که اصلاً سواد زبانی چیست. اگر دادن مجوز بر این اساس باشد، اتفاقات بعدی هم باید بر همان اساس باشد. به این معنا که اگر بخواهیم به ناشری اخطار دهیم، این اخطار مطابق دفاع از اسناد زبان فارسی باشد. همه این کارها، کار حاکمیت است و من ناشر قرار نیست آن را بفهمم. همچنین، حمایت‌های ما هم باید براساس زبان باشد. اگر جایزه می‌دهیم، طبق زبان باشد. الآن وزارت ارشاد از چه کسی حمایت می‌کند؟ وزارت ارشاد باید از ناشری که برایش زبان فارسی مطرح نیست، حمایت نکند. موضوع تبلیغ هم باید در همین راستا باشد. اگر قرار است نهاد کتابخانه‌ها و وزارت ارشاد کتابی بخرند، بر همین مبنا عمل کنند و از ناشرانی که زبان فارسی را رعایت نمی‌کنند، با نخریدن کتاب، عدم حمایت خود را نشان دهند.

صالحی با بیان اینکه برای زبان‌های قومی محلی هیچ تدبیری نشده، به برخی چالش‌های حوزه زبان اشاره و خاطرنشان کرد: ما برای زبان‌های قومی محلی، دستورخط مصوب نکرده‌ایم. زمان زیادی برای این کارها وقت نداریم. زمین بازی از سالی به سال دیگر تغییر می‌کند. اگر امسال تدبیر نکنیم، کس دیگری این کار را خواهد کرد. هم‌چنان که تُرک‌ها به فکر احیای امپراتوری عثمانی هستند و 6 کشور ترک‌زبان را پای کار آورده‌اند و با نوشتن آیین‌نامه‌ای، تصمیم گرفته‌اند که کتاب‌های درسی این کشورها یکی شود. ما برای اینها تدبیر نکرده‌ایم.لذا لازم است که جلساتی برگزار شود تا مسئولان را متوجه کنیم که این مسأله، امنیتی است نه یک مسأله تفننی مورد توجه شاعران و زبان‌شناسان. بخشی از بودجه‌هایی که به اسم امنیت ملی هزینه می‌شود، مربوط به زبان است. همچنان که «دیگری‌ها» هم بیکار ننشسته‌اند. مدام نفوذ می‌کنند و واژه‌هایشان را وارد می‌کنند که این مسأله اقدام عاجل می‌خواهد.

او افزود: مسأله دیگر این است که اصناف مرتبط با زبان را به‌رسمیت نمی‌شناسیم و اصلاً از آن‌ها حمایت نمی‌کنیم. لازم است که اصناف زبان را به‌کار بگیریم. ما در حال حاضر آیین‌نامه شناسایی ویراستار و همینطور، شناسایی مترجم نداریم. مسأله نظارت در این خصوص، چه معنی می‌دهد؟

صالحی با بیان اینکه میراث زبان فارسی را باید کسی حفاظت کند، تأکید کرد: همه میراث زبان فارسی، قابلیت دیجیتال‌شدن و ماندگاری دارد. ما نیازمند پژوهش‌های زبانی در حوزه‌های مختلف هستیم. پژوهش هم نیاز به بانک اطلاعاتی دارد. یکی از مراکزی که بزرگ‌ترین و مهم‌ترین بانک‌های اطلاعاتی را دارد، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است که گویی خود از آن خبر ندارد! لذا لازم است که این وزارتخانه بانک داده درست کند. آن وقت است که همه‌چیز ازجمله هوش مصنوعی و یا کار یک زبان‌شناس، معنا پیدا می‌کند. دنیا برای داده‌سازی سرمایه‌گذاری می‌کند، ما هم آن‌ها را دور می‌ریزیم.

فرزانه فخریان دومین سخنران این برنامه در ابتدای سخنان خود به برخی سیاست‌های موجود در راهبردهای محتوایی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اشاره و خاطرنشان کرد: ما در حوزه زبان، سیاست‌هایی در وزارت ارشاد داریم که در حوزه کتاب، قوانین و مصوباتی دارد. ما یک مصوبه «اهداف، سیاست‌ها و ضوابط نشر کتاب» داریم که سال ۶۷ تصویب شده است. این مصوبه طی ۲۲ سال هیچ تغییری نکرده و تنها در سال ۸۹، یک اصلاحیه به آن خورده است. مجموع این مصوبه و اصلاحیه آن، مبنای آیین‌نامه‌های نظارت بر کتاب قرار گرفته است که ناشر، محقق و ...، باید از آن مطلع باشند. اما در کل فرآیند دادن مجوز به ناشر، هیچ‌جایی چنین چیزی دیده نمی‌شود و به ناشر گفته نمی‌شود که باید ذیل آن و طبق آن‌ها کار کند. هیچ جایی هم در دسترس نیستند. بنابراین این کار در یک فضای سکوت انجام می‌شود.

او افزود: بندهایی در راهبردهای محتوایی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با موضوع زبان وجود دارد که به اهتمام جدی به زبان فارسی (بند ۱۲)، تقویت، توسعه و آموزش زبان فارسی در داخل و خارج از کشور (بند ۲۹)، تدوین استانداردها و حمایت از ابزارهای ویرایش و سامانه‌های مبتنی بر خط و زبان فارسی توسط مرکز فناوری اطلاعات و رسانه‌های دیجیتال (بند۱۶)، برنامه‌ریزی، توسعه و ترویج و گسترش زبان و ادبیات فارسی از سوی معاونت امور فرهنگی (بند ۱۴)، همکاری دفتر تبلیغات و اطلاع‌رسانی با فرهنگستان زبان و ادب فارسی درخصوص واژه‌گزینی اصطلاحات بیگانه (بند۲۱) و... اشاره دارد. آن چیزی که از سمت فعالان حوزه کتاب یا جامعه مخاطبان حس می‌شود، این است که ما سیاستی در این حوزه نداریم. اما اینطور نیست. ما هم سیاست داریم و هم آیین‌نامه اما مسأله این است که اجرا نمی‌شوند و وقتی اجرا نمی‌شوند، بودن و نبودنشان یکسان است.

این پژوهشگر زبان با بیان اینکه  امروز، مخاطب مطالبه‌ای درخصوص زبان معیار ندارد، اذعان کرد: این موضوع نشان می‌دهد ما در این حوزه، تبلیغ و روشنگری نکرده‌ایم. مطالبه عمومی در حوزه کتاب، بخشی از موضوع زبان در این حوزه است که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید روی آن کار کند تا مردم بخواهند متن صحیح به دست خود و بچه‌هایشان برسد. ادبیاتی که امروز پشتوانه ماست، زبان سالم و پاکیزه داشته که توانسته ماندگار شود. ما در حوزه‌های غیرداستانی و غیرادبیات، متن پاکیزه نداریم؛ متنی که افراد بتوانند در آن حوزه با هم صحبت کنند و درمورد آن اجماع داشته باشند. به‌طور مثال مصرح شده که از واژه‌های بیگانه استفاده نشود اما می‌بینیم از واژه‌هایی چون HIV و یا VOD استفاده می‌شود. این‌ها ساده‌ترین موارد هستند که رعایت نمی‌شوند. مهم‌ترین دردسر ما در این خصوص، مدیران و نخبگانمان هستند که می‌گویند این، زبان علم است.

فخریان با انتقاد از مسأله‌نبودن حمایت از تولید محتوا در وزارت ارشاد، افزود: اساساً حمایتی که در وزارت ارشاد وجود دارد، حمایت از صنعت نشر و صنعت چاپ است و مسأله تولید محتوا هم به زبان فارسی و هم درباره زبان فارسی، مسأله کسی نیست و جایی که باید این کار را بکند، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است. وزارت ارشاد فقط می‌تواند از تولید محتوا در حوزه‌های مختلف و از پژوهش‌های انجام‌شده در این حوزه، دفاع کند.

این فعال رسانه‌ای یکی از وظایف وزارت ارشاد را تولید مرجع قابل اطمینان در حوزه زبان دانست و اظهار داشت: ما ارجاعات در حوزه کتاب و زبان نداریم و این از همان چیزهایی است که وزارت ارشاد باید در حوزه زبان و کتاب، دنبال کند. وظیفه وزارت ارشاد این است که مرجع قابل اطمینان در حوزه زبانی و کتاب تولید کند.

او در پایان تأکید کرد: مسأله ما زبان معیار؛ زبان رسمی یک کشور است که همه با آن میراث مشترکی دارند. این زبان، تناقضی با آموزش زبان‌های قومی ندارد و نخ تسبیح همه ما با هم است. این زبان، دارایی ملی و سیاسی ماست و وزارت ارشاد باید حواسش به این موضوع باشد که ما از چیزی حمایت می‌کنیم که همه ما را به هم وصل می‌کند و نافی هیچ حق، ارزش و دانش دیگری در حوزه زبان نیست.

گزارش از: فریبا رضایی